ხორხე ლუის ბორხესი - ბუდიზმი
ჩემი დღევანდელი თემა ბუდიზმია. მე მოგითხრობთ მის ხანგრძლივ თავგადასავალს, ორი ათას ხუთასი წლის წინ რომ დაიწყო ბენარესში, როცა მომავალ ბუდად შობილმა ნეპალელმა უფლისწულმა სიდჰარათჰამ თუ გაუტამამ აამოძრავა დჰარმის ბორბალი, ჩამოაყალიბა ოთხი კეთილშობილური ჭეშმარიტება და დასახა რვაჯერადი გზა.
მოგითხრობთ იმას, რაც მთავარია მსოფლიო რელიგიათა შორის ამ ყველაზე ფართოდ გავრცელებულ რელიგიაში. ბუდიზმის პირველსაწყისნი უცვლელად არსებობენ ძველი წელთაღრიცხვის V საუკუნიდან მოყოლებული დღევანდელ დღემდე, ანუ, სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ჰერაკლიტეს, პითაგორასა და ძენონის დროიდან მოყოლებული იმ მომენტამდე, როცა იაპონიაში დოქტორმა სუძუკიმ განმარტა მისი საფუძვლები, რომლებსაც დღემდე ცვლილებები არ განუცდიათ. ეს რელიგია შეიცავს მითოლოგიას, ასტროლოგიას, ნასესხებ სარწმუნოებებს, მაგიას, მაგრამ ჩემს წინაშე მდგარი პრობლემის სირთულის გამო შემოვიფარგლები მხოლოდ იმაზე საუბრით, რაც საერთოა ბუდიზმის სხვადასხვა სექტებისათვის, რომლებიც შეიძლება გავაერთიანოთ ჰინაიანად, ანუ “პატარა ეტლად”.
უწინარეს ყოვლისა, განვიხილოთ ბუდიზმის სიცოცხლისუნარიანობის საკითხი, რასაც შეიძლება ისტორიული ახსნა-განმარტებანი მოეძებნოს, მაგრამ ყველა ეს განმარტება შემთხვევითი, ან, თუ გნებავთ, სადავო და საჭოჭმანო იქნება. პირველი ბუდიზმის რელიგიურ შემწყნარებლობაში მდგომარეობს. ეს უჩვეულო შემწყნარებლობა გარკვეული ეპოქებით როდია შემოფარგლული: სხვა რელიგიებისგან განსხვავებით, ბუდიზმი ყოველთვის გამოირჩეოდა შემწყნარებლობით.
ბუდიზმს არასდროს მიუმართავს ცეცხლისა და მახვილისათვის, არასოდეს უფიქრია, თითქოს ცეცხლითა და მახვილით შეიძლებოდა რწმენის ჩანერგვა. როცა აშოკამ, ინდოეთის მბრძანებელმა, ბუდიზმი მიიღო, არასოდეს უცდია ახალი რელიგიის ძალით დანერგვა. ნამდვილ ბუდისტს თავისუფლად შეუძლია გახდეს ლუთერანელი, მეთოდისტი, პრესბიტერიანელი, კალვინისტი, სინტოისტი; შეუძლია აღიარებდეს კათოლიციზმს, დაოსიზმს; იზიარებდეს მაჰმადიანურ თუ იუდეურ სარწმუნოებას.
და პირიქით, ქრისტიანს, იუდეველს, მუსულმანს ეკრძალება ბუდიზმის აღიარება. ბუდიზმის რელიგიური შემწყნარებლობა მისი სისუსტე კი არა, მისი ოდინდელი თავისებურებაა.
ბუდიზმი, უწინარეს ყოვლისა, იყო ის, რასაც ჩვენ იოგას ვუწოდებთ. რას ნიშნავს სიტყვა “იოგა”? ის წარმოსდგება ლათინური “ჯუგო”-დან (ჯუგო ნიშნავს “შეკვრას”, “მიკვრას”, “მიბმას”; ჯუგუმ ¬- “უღელს” (მთარგმნ). “ჯუგო” დისციპლინაა, რომელსაც ექვემდებარება ადამიანი.
და მერე, თუკი ვეცდებით გავიგოთ, რას ასწავლიდა ბუდა თავისი პირველი ქადაგებით ბენარესის “ირმის ბაღში” ორი ათასი წლის წინათ, ჩვენ გავიგებთ ბუდიზმს. მაგრამ აქ საქმე გაგებას კი არ ეხება, არამედ იმას, რომ ღრმად, სულით და ხორცით ჩავწვდეთ მის არსს. თუმცა ბუდიზმი არც სხეულის რეალობას აღიარებს და არც სულისას. მოგვიანებით ვეცდები აგიხსნათ ეს.
მაგრამ არის ერთი მიზეზიც. ბუდიზმი ძალზე მომთხოვნია რწმენის მიმართ. ეს ბუნებრივია, რადგანაც ყველა რელიგია რწმენის გამოვლენაა. არაერთხელ მიკითხავს ჩემი თავისთვის: რას ნიშნავს იყო არგენტინელი? იყო არგენტინელი - ნიშნავს გრძნობდე, რომ არგენტინელი ხარ. რას ნიშნავს იყო ბუდიზმი? იყო ბუდისტი - არ ნიშნავს გესმოდეს ბუდიზმი, რადგანაც გაგება ორიოდე წუთის საქმეა; იყო ბუდისტი, ნიშნავს გრძნობდე ოთხ კეთილშობილურ ჭეშმარიტებას და რვაჯერად გზას. ჩვენ არ ჩავუღრმავდებით რვაჯერადი გზის წვრილმანებს, რადგანაც ეს რიცხვი დაყოფისა და ქვედაყოფის ინდუისტური ტრადიციისაგან იღებს დასაბამს, და ჩავუღრმავდებით ოთხ კეთილშობილურ ჭეშმარიტებას.
მათ გარდა, არსებობს ლეგენდაც ბუდაზე. ჩვენ შეგვიძლია ეჭვის თვალით ვუყურებდეთ ამ ლეგენდას. მე მყავს იაპონელი მეგობარი, ძენ-ბუდისტი, რომელსაც დიდხანს და მეგობრულად ვეპაექრები ხოლმე. ერთხელ როგორღაც ვუთხარი, ბუდას ისტორიული რეალურობა მწამს-მეთქი. დიახ, მწამდა და მწამს, რომ ორი ათას ხუთასი წლის წინათ ცხოვრობდა ნეპალელი უფლისწული სიდჰარათჰა (ანუ გაუტამა), რომელიც გახდა ბუდა, რაც ფხიზელს, გაბრწყინებულს, გასხივოსნებულს, ჩვენგან განსხვავებულს ნიშნავს; დიახ - ჩვენგან, რომელთაც გვძინავს და ძილში ვხედავთ ამ გრძელ სიზმარს - ჩვენსავ ცხოვრებას. მახსენდება ჯოისის ფრაზა: “ისტორია კოშმარული სიზმარია, საიდანაც გინდა მალე გამოფხიზლდე”. ოცდაათი წლის სიდჰარათჰამ გაიღვიძა და ბუდა გახდა. მე ვეკამათებოდი ამ ჩემს მეგობარ ბუდისტს (დაბეჯითებით ვერ ვიტყვი, რომ ქრისტიანი ვარ, მაგრამ გადაჭრით კი შემიძლია ვთქვა, რომ ბუდისტი არა ვარ) და ვეუბნებოდი: “რატომ არ უნდა გვწამდეს უფლისწული სიდჰარათჰა, კაპილოვასტში რომ დაიბადა ქრისტეს შობამდე ხუთასი წლის ადრე?” ის კი პასუხად მეუბნებოდა: “იმიტომ, რომ ამას არავითარი მნიშვნელობა არა აქვს. მთავარია გვწამდეს მოძღვრება”. მან დასძინა, ვფიქრობ, უფრო ინტუიტურად, ვიდრე გაცნობიერებულად, რომ გწამდეს ან გაინტერესებდეს ბუდას ისტორიული რეალობა, - იგივეა, რაც მათემატიკის შესწავლის გაიგივება პითაგორასა თუ ნიუტონის ბიოგრაფიასთან. ჩინური თუ იაპონური მონასტრის ბერ-მონაზონთა მედიტაციის ერთ-ერთი თემა სწორედ იმაში მდგომარეობს, რომ საეჭვოდ მიგაჩნდეს ბუდას არსებობა. ესაა ერთ-ერთი იმ ეჭვთაგანი, რომელთაც უნდა შეაგონებდე საკუთარ თავს ჭეშმარიტების საწვდომად.
სხვა რელიგიები უფრო მეტ ნდობას მოითხოვენ. თუ ქრისტიანები ვართ, ჭეშმარიტებად უნდა მიგვაჩნდეს, რომ ღვთის ერთ-ერთი ჰიპოსტასი ადამიანის იერამდე დაეშვა და იუდეაში მონათლულ იქნა. თუ მუსულმანები ვართ, ჭეშმარიტებად უნდა ვრაცხდეთ, რომ არ არის ღმერთი, გარდა ალაჰისა, და მუჰამედი წინასწარმეტყველია მისი. მაგრამ ჩვენ შეიძლება ჭეშმარიტი ბუდისტები ვიყოთ და ბუდას არსებობას კი უარვყოფდეთ: ასე ვთქვათ, შეგვიძლია ვფიქრობდეთ, რომ მისი რეალურობის რწმენა არსებითი როდია, - არსებითია, მოძღვრება გწამდეს. ჭეშმარიტად, ლეგენდა ბუდაზე იმდენად მშვენიერია, რომ მე აუცილებლად მოგითხრობთ მას.
ფრანგები ძალზე გულმოდგინედ სწავლობენ ბუდას ლეგენდას. მისი დასკვნა ასეთია: ბუდას ცხოვრება ამბების მთელი რიგია, ხანმოკლე დროის მანძილზე რომ გადახდა ერთ, ერთადერთ კაცს. ეს ამბები შეიძლება ასეთიც ყოფილიყო და ისეთიც. ბუდას ლეგენდა აღაფრთოვანებდა და კვლავაც აღაფრთოვანებს მილიონობით ადამიანს. სწორედ ამ ლეგენდითაა შთაგონებული ამდენი მშვენიერი სურათი, სკულპტურა, პოემა.
ბუდას ლეგენდა განმანათლებლური ხასიათისაა. ის არ მოითხოვს რწმენას. იაპონელები ამტკიცებენ, რომ ბუდა ისტორიული როდია. ისტორიულია მოძღვრება. ლეგენდა ცაში იწყება, სადაც ცხოვრობს არსება, რომელიც საუკუნეების, სიტყვა- სიტყვით, უსასრულო ასწლეულების მანძილზე აგროვებს სიქველეს და სათნოებას, ვიდრე არ გაიცნობიერებს, რომ თავისი უახლოესი გარდასხეულებისას ბუდად იქცევა.
ეს არსება ირჩევს კონტინენტს, სადაც განსხეულებისას უნდა დაიბადოს. ბუდისტური კოსმოგონიის მიხედვით, სამყარო ოთხ სამკუთხა კონტინენტადაა დანაწევრებული; ცენტრში ოქროს მწვერვალი - მერუს მთა მდებარეობს. ზეციური არსება იმ კონტინენტზე იბადება, რომელსაც შეესაბამება ინდოეთი. ის ირჩევს თავისი შობის საუკუნეს და ირჩევს დედას. ახლა კი - ლეგენდის მიწიერი ნაწილი. დედამიწაზე ცხოვრობს დედოფალი - სახელად “მაია”. მაია “ილუზიას” ნიშნავს. დედოფალი ხედავს სიზმარს, რომელიც ჩვენ უჩვეულოდ გვეჩვენება, მაგრამ სავსებით ჩვეულებრივია ინდოელებისთვის.
ერთხელ დედოფალი, მეფე შუდჰოდანას მეუღლე სიზმარს ნახულობს: ექვსეშვიანი თეთრი სპილო, ოქროს მთის კალთებზე მოხეტიალე, უმტკივნეულოდ შევიდა მის ფერდში. დედოფალი იღვიძებს; მეფე თავის ასტროლოგებს უხმობს, რომლებიც უხსნიან, რომ დედოფალი შობს ძეს, რომელიც ან სამყაროს მბრძანებელი იქნება, ანდა ბუდა - ფხიზელი, ნათელმოსილი, რომლის მისიაც კაცთა მოდგმის ხსნაა. მეფე პირველ ხვედრს ირჩევს: მას სურს შვილი სამყაროს მბრძანებლად იხილოს. მივუბრუნდეთ ექვსეშვიან თეთრ სპილოს. ოლდენბერგის შენიშვნით, ინდოეთში სპილო შინაური და ჩვეულებრივი ცხოველია. უნდა გვახსოვდეს (ზოგჯერ სასარგებლოა მივმართოთ ისტორიას), რომ რიცხვი ექვსი - ჩვენთვის თვითნებური და უხერხული რიცხვი (აკი სამს ან შვიდს ვამჯობინებთ), ინდოეთში სულ სხვაგვარად აღიქმება, რადგანაც იქ მიაჩნიათ, რომ არსებობს სივრცის ექვსი მიმართულება: ზევით, ქვევით, წინ უკან, მარჯვნივ, მარცხნივ. ექვსეშვიანი სპილო ინდოელებისათვის უცნაურობა როდია.
მეფე ქურუმ-ბრაჰმანებს მოუხმობს და დედოფალი უმტკივნეულოდ მშობიარობს. მელოგინის შესაწევნად ბოდჰის წმინდა ხე დაბლა ხრის თავის ტოტებს. ქუდბედიანი ყრმა დაბადებისთანავე ოთხ ნაბიჯს გადადგამს: ჩრდილოეთით, სამხრეთით, აღმოსავლეთით, დასავლეთით, და, თანაც, ლომივით ბუხუნებს: “მე ვარ უებრო, ეს ჩემი ბოლო განსხეულებაა”. ინდოელებს სწამთ ადრინდელ გარდასხეულებათა ურიცხვი სიმრავლე. უფლისწული იზრდება: აი, ის უკვე მოისარია, უებრო მხედარი, უებრო მოცურავე, სწორუპოვარი ათლეტი, უბადლო კალიგრაფი და ბრძენთა შორის სწორუპოვარი (აქ ჩვენ შეიძლება გავიხსენოთ ქრისტეს და მწიგნობართა ამბავი). თექვსმეტი წლისა ქორწინდება.
მამამ იცის (ასტროლოგებმა აუწყეს), რომ მის ვაჟს საფრთხე ემუქრება: შეიძლება ბუდად - ადამიანად იქცეს, რომელიც იხსნის კაცთა მოდგმას, თუკი ოთხ რამეს შეიცნობს: სიბერეს, სნეულებას, სიკვდილს და ასკეტიზმს. მამა სასახლეში გამოამწყვდევს და მთელ ჰარემს ჩუქნის თავის ძეს; ქალების რიცხვს არ დავასახელებ, რადგანაც ის განპირობებულია მეტისმეტობისაკენ სწრაფვით, რაც ესოდენ ნიშნეულია ინდოელებისათვის. თუმცა რატომაც არ უნდა ვთქვა: ოთხმოცდაოთხი ათასზე მეტნი იყვნენ.
უფლისწული ბედნიერად ცხოვრობს. მან არ იცის, რომ ქვეყნად არსებობს ტანჯვა, რადგანაც უმალავენ სიბერეს, სნეულებას და სიკვდილს. დანიშნულ დღეს თავისი საზეიმო ეტლით სასახლის ოთხი სწორკუთხა კარიბჭიდან ერთ-ერთი ბჭით გამოდის.
რამდენიმე ნაბიჯის შემდეგ უცნაურ არსებას ხედავს, ყველასაგან განსხვავებულს, ვინც კი მანამდე უნახავს: მობღუნკულს, დანაოჭებულს და თმაგაცვენილს, რის ვაივაგლახით რომ მილასლასებს, ჯოხს დაყრდნობილი. უფლისწული კითხულობს: ვინაა ეს უბედური: ადამიანს კი ჩამოჰგავს, მაგრამ მართლა ადამიანიაო? მეეტლე პასუხობს: ეს ბერიკაცია; ყველანი მას დავემგვანებით, თუკი სიბერეს მივაღწევთო. შემცბარი უფლისწული სასახლეში ბრუნდება. ექვსი დღის შემდეგ სამხრეთის ბჭით ხელახლა გადის სასახლიდან. გალავანთან კიდევ უფრო უცნაურ არსებას - კეთრისგან სახედასახიჩრებულ და სისხლდაწრეტილ კაცს ხედავს. კითხულობს, ვინაა ეს კაცი, თუკი შეიძლება ამას კაცი ეწოდოსო. - ავადმყოფიო, - მიუგებს მეეტლე, - ყველანი ამას დავემგვანებით, თუკი სული შეგვრჩაო.
შეშფოთებული უფლისწული კვლავ სასახლეში ბრუნდება. ექვსი დღის შემდეგ ისევ გამოდის სასახლიდან და ხედავს ადამიანს, რომელიც ცოცხალი გეგონებოდათ, კანის ფერს სიცოცხლის ნიშანწყალი რომ შერჩენოდა. - ვინ არისო, - კითხულობს უფლისწული. - მკვდარიო, - მიუგებს მეეტლე. - ყველანი მას დავემგვანებით, თუკი კარგა ხანს ვიცოცხლებთ.
უფლისწულს სასოწარკვეთა იპყრობს. მის წინაშე სამი გამაოგნებელი ჭეშმარიტება გაიხსნა: ჭეშმარიტება სიბერისა, ჭეშმარიტება სნეულებისა, ჭეშმარიტება სიკვდილისა. მეოთხეჯერაც გამოდის. ხედავს ნახევრად შიშველ კაცს, სახეზე სიმშვიდე რომ გადაჰფენია. კითხულობს, ვინ არისო. პასუხად ესმის: ეს ასკეტია, რომელმაც უარყო ყველაფერი და მიაღწია ნათელმოსილებას.
ამნაირი სულიერი ცხოვრება უფლისწულს გადააწყვეტინებს ყველაფერს ზურგი აქციოს. ბუდისტური მოძღვრების თანახმად, ასკეტიზმი ნათელმოსილების მიღწევის ერთ-ერთი გზაა, მაგრამ ჯერ სიცოცხლის სიტკბოება უნდა იგემო. არ შეიძლება ყველაფრის უარყოფით დაიწყო. აუცილებელია ბოლომდე დაცალო სიცოცხლის ფიალა, და მხოლოდ შემდეგ აიყარო გული ამ ცხოვრებაზე. მაგრამ ცნობით კი უნდა იცნობდე მას.
უფლისწული გადაწყვეტს ბუდა გახდეს. მაგრამ სწორედ ამ დროს ახარებენ: შენმა ცოლმა ვაჟი შობაო. უფლისწული წამოიძახებს: “ჯაჭვი მომდესო”, რაც იმას ნიშნავს, რომ შვილი სიცოცხლეს აჯაჭვავს. ამიტომ ახალშობილს “ჯაჭვს” არქმევენ სახელად. სიდჰარათჰა თავის ჰარემში შედის. ხედავს სიცოცხლით სავსე მშვენიერ ქალებს, მაგრამ მახინჯ და კეთროვან დედაბრებად აღიქვამს მათ. მერე სანთიობოს მიაშურებს. ქალს სძინავს. ხელში პატარა უჭირავს. უფლისწული კოცნას უპირებს, მაგრამ იცის, რომ თუ აკოცა, წასვლას ვეღარ შეძლებს, და მიდის.
მოძღვრებს დაეძებს. აქ იწყება ბიოგრაფიის ის ნაწილი, რომელიც შეიძლება არც იყოს ლეგენდარული. რად უნდა ვსახავდეთ იმათ შეგირდად, ვისაც ის შემდეგ მიატოვებს? მოძღვრები ასკეტიზმს ასწავლიან, რაშიაც კარგა ხანს იწაფავს თავს. ბოლოს და ბოლოს, ტრიალ მინდორში ტოვებენ. მისი სხეული უძრავია, და ღვთაებებს, ოცდაცამეტი ზეციდან რომ დასცქერიან, ჰგონიათ უკვე მოკვდაო. მაგრამ ერთ-ერთი მათგანი, ყველაზე ბრძენი, ამბობს: “არა, კი არ მომკვდარა, არამედ ბუდად იქცევაო”. უფლისწული იღვიძებს და იქვე, მახლობლად მოჩუხჩუხე წყაროს მიაშურებს. წყურვილს მოიკლავს და წმინდა ბოდჰის - ცოდნის ხის ქვეშ მოიკალათებს. ამას მოსდევს სასწაულებრივი გადახვევა, ეშმაკთან ბრძოლის სახარებისეულ სიუჟეტს რომ ეხმიანება. ეშმაკს მარა ჰქვია. ეს სიტყვა ისმის ღამეული ეშმას - “ნიგჰტმარე” (კოშმარი)-ის სახელში. ეშმაკი გრძნობს, რომ მბრძანებლობს ქვეყნად, მაგრამ აწ უკვე საფრთხე ემუქრება, და ის თავის სასახლეს ტოვებს. გაწყდა მისი საკრავის სიმები, სურაში კი წყალი ამოშრა. ის საჩქაროდ კრებს თავის ლაშქარს, კაზმავს სპილოს, რომელიც, ღმერთმა უწყის, რამდენი უტევანის სიმაღლისაა, ამრავლებს როგორც თავისი ხელების, ისე საჭურვლის რიცხვსაც, და უფლისწულის წინააღმდეგ საომრად მიდის.
საღამოხანს უფლისწული ცოდნის ხის ქვეშ ზის, მასთან ერთად რომ მოვლენია ქვეყნიერებას. ეშმაკი მთელი თავისი ლაშქრითურთ, ლომების, ვეფხების, სპილოებისა და აქლემებისაგან რომ შედგება, უფლისწულს სეტყვასავით აყრის ისრებს; მაგრამ როგორც კი უახლოვდებიან სამიზნეს, ისრები ყვავილებად იქცევიან. ბუდას ცეცხლის ზვავი ატყდება თავს, მაგრამ ის მის ზემოთ ლაპლაპა გავალაკს ქმნის. გულხელდაკრეფილი და უძრავად მჯდომარე უფლისწული ჭვრეტაში ინთქმება. შესაძლოა, ვერც ამჩნევს, რომ თავს ესხმიან. გახევებული სიცოცხლის არსზე ფიქრობს. და, ამრიგად, უახლოვდება ნირვანას - ხსნას. მზის ჩასვლისას ეშმაკი უკვე ძლეულია. კონტემპლაციის გრძელი ღამე კი კვლავაც გრძელდება. განთიადისას სიდჰარათჰა უკვე სიდჰარათჰა კი აღარაა, არამედ - ბუდა. მან მიაღწია ნირვანას. ის გადაწყვეტს იქადაგოს თავისი მოძღვრება და ფეხზე დგება. მან უკვე იხსნა თავისი თავი, ახლა კი სხვებიც უნდა იხსნას. თავდაპირველად ბენარესში, “ირმის ბაღში” ქადაგებს; ამას მოსდევს მეორე ქადაგება, სადაც ბუდა ამბობს, რომ ყველაფერი ცეცხლის ალშია გახვეული: სხეულიც, სულიც, საგნებიც - ყველაფერი იწვის. დაახლოებით ამავე დროს ჰერაკლიტე ეფესელი ამბობს, რომ ცეცხლია ყველაფერი. ბუდას მოძღვრება ასკეტიზმი როდია, რადგანაც ასკეტიზმი, მისი აზრით, შეცდომაა. ადამიანმა ხელი როდი უნდა აიღოს ხორციელ ცხოვრებაზე, - იმის გამო, რომ ხორციელი ცხოვრება მდაბალია, არაკეთილშობილური, შეურაცხმყოფელი და ავადმყოფური, - და არც ასკეტიზმზე, რომელიც ასევე არაკეთილშობილურია და ავადმყოფური. ის ქადაგებს კეთილშობილურ საშუალო გზას (ვისარგებლოთ თეოლოგიური ტერმინოლოგიით). მან მიაღწია ნირვანას, მაგრამ კვლავ, ორმოც წელზე მეტხანს ცოცხლობს, რომლებსაც ქადაგებას უძღვნის. მას შეეძლო უკვდავი გამხდარიყო, მაგრამ როცა უკვე ბევრი მოწაფე ჰყავს, თვითონვე ირჩევს თავისი სიკვდილის მომენტს.
ის მჭედლის სახლში კვდება, სასომიხდილი მოწაფეებით გარშემორტყმული. რა ეშველებათ უმისოდ? ბუდა ეუბნება მათ, რომ ის, არსებითად, არც არის; რომ ისეთივეა, როგორც ყველა მათგანი; მათსავით არარეალური და მოკვდავი; და თავის მოძღვრებას უტოვებს მათ. ამ მხრივ, ის პრინციპულად განსხვავდება ქრისტესაგან. იესოს, ჩემი აზრით, შეუძლია უთხრას თავის მოწაფეებს, რომ თუკი შეიყრებიან ორნი, თვითონ იქნება მესამე. ბუდა სხვაგვარად ფიქრობს; ის ეუბნება მათ: ჩემს მოძღვრებას გიანდერძებთო. სხვა სიტყვებით, თავისი პირველი ქადაგებისას მან აამოძრავა დჰარმის ბორბალი. ამას იქით ბუდიზმის ისტორია იწყება. მასში ბევრი რამ ხდება: ლამაიზმის, მაგიური ბუდიზმის, მაჰაიანას, ანუ “დიდი ეტლის” ბუდიზმის წარმოშობა, ჰინაიანას, ანუ “მცირე ბუდიზმის” გაგრძელებად რომ გვევლინება, ძენ- ბუდიზმის გავრცელება იაპონიაში.
ჩემი აზრით, ბუდიზმში არსებობს ორი - ურთიერთმსგავსი და ლამის თანმხვედრი მიმართულება: პირველი ბუდას ქადაგებებისგან იღებს დასაბამს; მას ამჟამად ჩინეთსა და იაპონიაში ასწავლიან და ძენ-ბუდიზმად იწოდება. მეორე მითოლოგიური დანაშრევებია, ზღაპრები. საინტერესოა ზოგიერთი ამ ზღაპართაგანი. ცნობილია, რომ ბუდას შეეძლო სასწაულების მოხდენა, მაგრამ იესო ქრისტესი არ იყოს, არც მას უყვარდა სასწაულები და ეს ბარბაროსულ სანახაობად მიაჩნდა. აქ გადმოგცემთ სანდალოზის ბურთულის ამბავს.
ინდოეთის რომელიღაც ქალაქში ერთი ვაჭარი ბრძანებს სანდალოზის ხისგან გამოჭრან ექვსი ბურთულა, რომლებსაც ლერწმის გასაპნული გრძელი ჯოხის თავზე ათავსებს და ამბობს, სანდალოზის ბურთულას იმას მივცემ, ვინც მას მისწვდებაო. მოდის რამდენიმე არამართლმორწმუნე მოქადაგე, მაგრამ ვერცერთი ვერ ასრულებს პირობას. ცდილობენ ვაჭარი მოისყიდონ და ათქმევინონ, თითქოს მათ შეძლეს ჩამოეღოთ ბურთულა. ვაჭარი ცივ უარზეა, და მაშინ მასთან მიდის ბუდას უმცროსი შეგირდი, ვისი სახელიც, ამ ეპიზოდის გარდა, არსად არ იხსენიება. შეგირდი ჰაერში აიწევა, ექვსჯერ შემოუფრენს ბურთულას, მოხსნის და ვაჭარს მიართმევს. ეს ამბავი ბუდას ყურამდე მიაღწევს და ამნაირი მკრეხელობით განრისხებული მორწმუნეთა თემიდან აძევებს შეგირდს.
თუმცა ბუდა თვითონვე ახდენდა სასწაულებს. მაგალითად, თავაზიანობის სასწაულს. შუადღისას უდაბნო უნდა გადაესერა. ოცდაცამეტ ცაზე მსხდომარე ღმერთები ჩრდილს აფენდნენ თავზე. ბუდას არ უნდოდა რომელიმე მათგანი მოემდურებინა და ოცდაცამეტ ბუდად იქცა, რათა თვითეულ ღმერთს დაენახა მის მიერ ჩრდილდანაფენი.
ბუდისტურ არაკებს შორის განსაკუთრებით ღირსშესანიშნავია ერთი - ისრის არაკი. ბრძოლაში დაჭრილ მეომარს არ უნდა ისარი ამოუღონ. თავდაპირველად, მას სურს გაიგოს მშვილდოსნის სახელი; კასტა, რომელსაც ის ეკუთვნის; მასალა, რომლისგანაც დამზადებულია ისარი; ადგილი, სადაც მშვილდოსანია და ისრის სიგრძე. ვიდრე ყოველივე ამას გაარკვევდნენ, დაჭრილი კვდება. “მაგრამ მე გასწავლით, - ამბობს ბუდა, - ისრის ამოღებას”. ამ იგავში ისარი სამყაროა, ჩვენი პიროვნებისა და ყოველივე იმის იდეა, რაც მოქცეულია ჩვენში. ბუდა ამბობს, რომ ფუჭი კითხვების გულისთვის არ უნდა ვკარგავდეთ დროს. ასე მაგალითად, რას გვარგებს იმის გაგება, სასრულია სამყარო თუ უსასრულო? ანდა ნირვანის შემდეგაც იცოცხლებს ბუდა თუ არა? ყოველივე ეს არაარსებითია. არსებითი კი ისრის ამოღებაა. საქმე ეხება შელოცვას, ხსნის კანონს.
ბუდა ამბობს: “მსგავსად იმისა, როგორც მთელი ოკეანის წყალს მხოლოდ ერთი გემო აქვს - მლაშე, ჩემს მოძღვრებასაც მხოლოდ ერთი გემო აქვს - ხსნისა”. მოძღვრება, რომელსაც ქადაგებს ბუდა, უზარმაზარია, როგორც ოკეანე, მაგრამ მხოლოდ ერთი გემო აქვს - ხსნის გემო. რა თქმა უნდა, ბუდას მიმდევრები დაეხეტებოდნენ და, ალბათ, ხვდებოდნენ კიდეც ერთმანეთს მეტაფიზიკური პაექრობებისას, მაგრამ ბუდიზმის არსი ამ პაექრობებში როდია. ბუდისტი შეიძლება აღიარებდეს ნებისმიერ რელიგიას, თუკი იმავდროულად მოძღვრების არსს მისდევს. არსებითია მხოლოდ ხსნა და ოთხი კეთილშობილური მოძღვრება: ტანჯვა, ტანჯვის მიზეზი, ტანჯვისგან განკურნება და მისი განკურნების საშუალება. უზენაესი მიზანი ნირვანაა. ჭეშმარიტებათა რიგს მნიშვნელობა არა აქვს. მიიჩნევენ, რომ ისინი შეესაბამებიან ძველ სამედიცინო ტრადიციას, რომელშიაც მსჯელობენ ბოროტებაზე, დიაგნოზზე, მკურნალობასა და განკურნებაზე. ამ შემთხვევაში განკურნება სწორედ ნირვანაა. ახლა კი რთულ საკითხებს ვუახლოვდებით. იმას, რის უარყოფასაც ჩვენი დასავლური გონება ცდილობს. ჩვენთვის გარდასხეულება, უწინარეს ყოვლისა, პოეტური ცნებაა. ბუდისტისათვის სული კი არ გარდასხეულდება, რამდენადაც ბუდიზმი უარყოფს სულის არსებობას, არამედ - კარმა, ცნობიერების თავისებური სტრუქტურა, რომელსაც უსასრულოდ გარდასხეულების უნარი შესწევს. დასავლეთში ეს იდეა უკავშირდება სხვადასხვა მოაზროვნის სახელებს, უწინარეს ყოვლისა, პითაგორასას. პითაგორამ იცნო ფარი, რომლითაც ტროას ომში იბრძოდა, მაგრამ მაშინ მას სხვა სახელი ერქვა. “სახელმწიფოს” მეათე წიგნში პლატონი აღგვიწერს მეომრის - სახელად ერ-ის სიზმარს. ეს მეომარი ხედავს იმათ სულებს, რომლებიც, ვიდრე დავიწყების მდინარის წყალს შესვამდნენ, თავ-თავიანთ ბედს ირჩევენ. აგამემნონი ირჩევს არწივს, ორფევსი - გედს, ოდისევსი კი, ერთხელ “არვინ” რომ დაირქვა, კაცთა შორის ყველაზე მოკრძალებულისა და უცნობის ბედს ირჩევს. ემპედოკლე აკრაგანტელი ერთგან იგონებს თავის გარდასულ სიცოცხლეთა ამბავს: “მე ვიყავი ქალიშვილი, ვიყავი რტო, ვიყავ ყორანი, ვიყავი ზღვის მიერ შობილი მუნჯი თევზი”. ცეზარი ამ ცნების წარმომავლობას დრუიდებს უკავშირებს. კელტი პოეტი ტალეისინი ამბობს, ამ ქვეყნად არ მოიძებნება ფორმა, მე რომ არ ვყოფილიყავიო: “მე ვსარდლობდი ბრძოლას, მე ვიყავი მახვილი ხელში, ვიყავი სამოცი მდინარის ნაპირთა შემაერთები ხიდი, წყლის ქაფად ვიქეც, ვიყავ ვარსკვლავი, ვიყავ სინათლე, ვიყავი ხე, ვიყავ სიტყვა წიგნის ფურცელზე, დასაბამით კი წიგნი ვიყავი”. რუბენ დარიოს აქვს ლექსი - შესაძლოა, ყველაზე მშვენიერი მის ლექსებს შორის, - რომელიც ასე იწყება: “მე ვიყავი მეომარი, დედოფალ კლეოპატრას სარეცელზე რომ ეძინა”.
გარდასხეულების თემას დიდი ადგილი ეჭირა ლიტერატურაში. მასვე ვხვდებით მისტიკოსებთანაც. პლოტინი ამბობს, გინდ ერთი სიცოცხლიდან გადასულხარ მეორე სიცოცხლეში, და გინდ ერთი საწოლიდან გადაგინაცვლებია დასაძინებლად მეორე ოთახში მდგარ საწოლზეო. მე მგონია, თვითეულ ჩვენგანს ერთხელ მაინც ჰქონია ისეთი განცდა, თითქოს ამნაირი წამი უკვე განგვეცადოს ამა თუ იმ წინა განსხეულებისას. დანტე გაბრიელ როსეტის მშვენიერ ლექსში - “ანაზდეული ნათელი” ვკითხულობთ: “I ჰავე ბეენ ჰერე ბეფორე”. ის მიმართავს ქალს, რომელსაც ფლობდა ან აწი დაეუფლება, და ეუბნება მას: “შენ ჩემი ხარ, უსასრულოდ მრავალჯერ ყოფილხარ ჩემი და მთელი მარადისობის მანძილზეც ჩემი იქნები”. ეს ჩვენ გვაგონებს ბუდიზმისათვის ესოდენ ნიშნეულ “ციკლთა დოქტრინას”, ნეტარი ავგუსტინე რომ ეპაექრება “უფლის ქალაქში”.
საქმე ისაა, რომ ძველი ისტორიკოსები და პითაგორელები იცნობდნენ ინდუისტურ მოძღვრებას, რომლის თანახმადაც სამყარო ციკლთა უსასრულო სიმრავლისაგან შედგება, რომლებიც იზომებიან კალპებით. კალპა ადამიანური წარმოსახვის უნარს აღემატება. წარმოვიდგინოთ თექვსმეტი ათასი კილომეტრის სიმაღლის რკინის კედელი, რომელსაც ყოველ ექვსას წელიწადში ერთხელ ბენარესული სიფრიფანა ქსოვილით წმენდს ანგელოზი. როდესაც ეს თექვსმეტი ათასი კილომეტრის სიმაღლის კედელი დაილევა, კალპის მხოლოდ პირველი დღე გაივლის. ღმერთები იმდენხანს ცოცხლობენ, რამდენ ხანსაც გრძელდება კალპა. შემდეგ კი კვდებიან. მსოფლიო ისტორია ციკლებად იყოფა. ამ ციკლებს შორის თავს იჩენს უზარმაზარ სიცარიელეთა სიმრავლე, როცა არაფერი არ ხდება, ანდა არსებობენ მხოლოდ ვედების წიგნთა სიტყვები. ეს სიტყვები არქეტიპებია, დასაბამს რომ აძლევენ საგნებს. თვით ღვთაება ბრაჰმაც კვდება და კვლავ იბადება. არსებობს ერთი გულისშემძვრელი თქმულება ბრაჰმაზე, თავის სასახლეში რომ ცხოვრობს. ერთი ამნაირი სიცარიელის შემდეგ ბრაჰმა გარდაიქმნება, ის დასეირნობს სრულიად დაცარიელებულ დარბაზებში და სხვა ღვთაებებზე ფიქრობს. მისი ნებით ჩნდებიან სხვა ღმერთები, რომლებსაც სწამთ: ბრაჰმამ ომიტომ შექმნა ისინი, რომ უწინაც აქ იყო მათი სავანე. ყურადღება შევაჩეროთ სამყაროს ისტორიის ამ ხილვაზე. ბუდიზმი არა სცნობს ერთ ღმერთს; ანუ, უფრო სწორად, შეიძლება ერთი ღმერთი იყოს, მაგრამ ეს არაარსებითია. არსებითია ის, რომ ჩვენს ბედს ჩვენივე კარმა განსაზღვრავს. ის, რომ მე მეწერა 1899 წელს დავბადებულიყავი ბუენოს აირესში; ისიც, რომ ამ საღამოს ეს ლექცია უნდა წამეკითხა თქვენთვის, და ისიც, რომ თვალის ჩინი უნდა დამშრეტოდა, - ყოველივე ეს წინასწარ განსაზღვრული იყო ყველა ჩემი უწინდელი გარდასხეულებით. და სწორედ ამიტომ იწოდება ეს კარმად. კარმა, როგორც მოგახსენეთ, ესაა სტრუქტურა ცნობიერებისა, უნატიფესი აზრობრივი სტრუქტურა. ჩვენ ყოველწამიერად ვქსოვთ და ვხლართავთ ჩვენს კარმას. მას ქსოვენ არა მარტო ჩვენი მისწრაფებანი და ჩვენი მოქმედებანი, არამედ ჩვენი მოსვენებაც, ჩვენი ნახევრად თვლემაც: ჩვენ გამუდმებით ვქსოვთ მას. როდესაც ვკვდებით, იბადება სხვა არსება, ჩვენივე კარმის მემკვიდრე. დეისენი, შოპენჰაუერის მოწაფე, ბუდიზმის დიდი პატივისმცემელი, გვიამბობს, როგორ შეხვდა ინდოეთში ერთ ბრმა მათხოვარს და შეიბრალა. მათხოვარმა კი უთხრა: “მე თუ ბრმად დავიბადე, მაშასადამე, ესაა ჩემს მიერ ყველა უწინდელი დაბადებისას ჩადენილი ცოდვის სასჯელი. ასე რომ, ჩემი სიბრმავე სავსებით სამართლიანიაო”.
ამ ადამიანებისთვის მისაღებია ტკივილი. განდი წინააღმდეგი იყო საავადმყოფოების დაარსებისა და ამბობდა: საავადმყოფოები და საქველმოქმედო დაწესებულებანი მხოლოდ აფერხებენ ვალის გადახდას და ამიტომ არა ღირს შევეწიოთ გაჭირვებულთო; თუ ისჯებიან, ესე იგი, წილად ხვდომიათ ტანჯვა, რადგანაც იმ ცოდვებისთვის იტანჯებიან, რომლებიც უნდა გამოისყიდონ, და თუ მე შევეწევი მათ, მხოლოდ ვაფერხებ ვალის გადახდასო.
კარმა სასტიკი მოძღვრებაა, მაგრამ მისთვის ნიშნეულია საინტერესო არითმეტიკული პროგრესია: მთელი ჩემი აწინდელი სიცოცხლე წინასწარვე განსაზღვრულია ჩემი უწინდელი სიცოცხლით, რომელიც, თავის მხრივ, განსაზღვრული იქნებოდა მისივე წინამორბედით, და ასე შემდეგ, დაუსრულებლივ. ესე იგი, ასო “ჰ” განსაზღვრული იქნებოდა ასო “ჯ”-თი, “ჯ” - ასო “ხ”-თი, “ხ” ასო - “ჭ”-თი; მხოლოდ ამ ანბანს დასასრული აქვს, მაგრამ არა აქვს დასაწყისი. საერთოდ, ბუდისტები უსასრულობას დღევანდელი რეალობით ითვლიან; მათი აზრით, დღევანდელ დღემდე უსასრულოდ დიდი ხანი გავიდა; ამიტომ “უსასრულობაო”, რომ ამბობენ, ისინი ამა თუ იმ უსასრულობას ან აღურაცხადობას კი არ გულისხმობენ, არამედ საკუთრივ “უსასრულობას”.
ექვსი ბედიდან, რაც ნებადართულია ადამიანთათვის (მავანი შეიძლება იყოს დემონი, მცენარე, ცხოველი), ყველაზე რთული ბედია - იყო ადამიანი, და ჩვენ თავის სახსნელად უნდა ვსარგებლობდეთ ამით.
ბუდა წარმოიდგენს ზღვის სიღრმეში მობინადრე კუს და ზღვაზე მოტივტივე მორს. ყოველ ექვსას წელიწადში კუ ერთხელ ამოყვინთავს წყლიდან, და უიშვიათესი დამთხვევა იქნებოდა, მორის ნახვრეტში რომ ამოეყო თავი. ამრიგად, ბუდა ამბობს: “ადამიანად შობის ბედნიერება ისევე ნაკლებ სავარაუდოა, როგორც ის, რომ კუმ სწორედ მორის ნახვრეტში ამოყოს თავი. ჩვენ უნდა ვისარგებლოთ ჩვენი ადამიანური არსებობით, რათა მივაღწიოთ ნირვანას”.
რა არის ტანჯვის მიზეზი, სიცოცხლის მიზეზი, თუკი ჩვენ უარვყოფთ ღმერთის იდეას, თუკი არ არსებობს სამყაროს შემოქმედი ერთი ღმერთი? ამის მიზეზად ბუდა ძენს სახავს. სიტყვა “ძენი” შეიძლება უცნაურადაც მოგეჩვენოთ, მაგრამ, მოდით, ჩვენთვის ცნობილ სხვა სიტყვებს შევადაროთ იგი.
დავუფიქრდეთ, მაგალითად, შოპენჰაუერის “ნებას”. შოპენჰაუერი სამყაროს განიხილავს “როგორც ნებას და წარმოდგენას”. არსებობს თვითეულ ჩვენგანში განხორციელებული ნება, რომლის წყალობითაც იბადება სამყაროს წარმომქმნელი წარმოდგენა. სხვა მოაზროვნეთა ნააზრევში ჩვენ ვხედავთ ამავე იდეას, მხოლოდ მას სხვა სახელი ჰქვია. ბერგსონი მსჯელობს სასიცოცხლო იმპულსზე, ბერნარდ შოუ - სასიცოცხლო ძალაზე, რაც, არსებითად, ერთი და იგივეა. მაგრამ არსებობს სხვაობაც:
ბერგსონისა და შოუსთვის სასიცოცხლო იმპულსი - ესაა ძალა, რომელსაც აუცილებლად უნდა ვმორჩილებდეთ. ჩვენ შემდგომაც უნდა წარმოვიდგენდეთ სამყაროს და ვქმნიდეთ მას. შოპენჰაუერისთვის, ბნელი შოპენჰაუერისთვის - და ბუდასათვის - სამყარო სიზმარია. ჩვენ უნდა შევწყვიტოთ მისი წარმოდგენა და შეგვიძლია ხანგრძლივი წვრთნით მივაღწიოთ ამას. პირველი მათგანი - ესაა ძენი, რომელიც არის ტანჯვა. ძენი შობს სიცოცხლეს, სიცოცხლე კი - გარემოებათა ძალით - უბედურებაა. მაშ, რაღას ნიშნავს სიცოცხლე? სიცოცხლე ნიშნავს დაბადებას, სიბერეს, სნეულებას, სიკვდილს. და სხვა უბედურებათა შორის - ერთი, ბუდას ყველაზე საშინელ უბედურებად რომ ესახება, - არ ვიყოთ მათთან, ვინც გვიყვარს. შემდეგ უნდა ვერიდოთ ვნებებს. თვითმკვლელობა არ ივარგებს, რადგან ეს ვნებიანი საქციელია. თვითმკვლელი სამუდამოდ სიზმრების სამყაროში რჩება. უნდა გვესმოდეს, რომ სამყარო მოჩვენებაა, სიზმარი, და თვით სიცოცხლეც სიზმარია. მაგრამ ღრმად უნდა შევიგრძნოთ ეს, აზრობრივი წვრთნით ვეწიოთ ამას. ბუდისტურ მონასტრებში ერთ-ერთი მედიტაცია ასეთია: ნეოფიტმა ღრმად უნდა განიცადოს თავისი სიცოცხლის ყოველი წამი, მთელი არსებით მიეცეს ამას. უნდა ფიქრობდეს: ახლა შუადღეა, ახლა გავდივარ ეზოდან, ახლა შევხვდები ბონზას; იმავდროულად კი უნდა ესმოდეს, რომ შუადღეც, ეზოც, ბონზაც ისევე ირრეალურია, როგორც თვითონ და მისი აზრი, რადგან ბუდიზმი უარყოფს ინდივიდუალობას. ერთ-ერთი უდიდესი იმედგაცრუება “მე”-სადმი იმედგაცრუებაა. ამ მხრივ, ბუდიზმი იუმის, შოპენჰაუერის, ჩვენი მასედონიო ფერნანდესის აზრს ემთხვევა. სუბიექტი არ არსებობს, არსებობს მხოლოდ აზრობრივ მდგომარეობათა რიგი. თუ ვამბობ - “მე ვთვლი”, მაშასადამე, ვცდები, რადგანაც ვგულისხმობ ამა თუ იმ გარკვეული სუბიექტის და, მაშასადამე, აზროვნების - მისი ქმედითობის ნაყოფის არსებობასაც. მაშასადამე, უნდა გვეთქვა, ხაზს უსვამს იუმი, არა “მე ვთვლი”, არამედ - “ითვლება”, ისევე, როგორც ამბობენ “ცრის”. როცა ჩვენ ვამბობთ - “ქუჩაში ცრის”, იმას კი არ ვგულისხმობთ, რომ ვიღაცა ახდენს მოქმედებას, არამედ - იმას, რომ “რაღაცა ხდება”. ზუსტად ასევე ვამბობთ - “ქუჩაში ცხელა”, “ქუჩაში ცივა”. დიახ, ჩვენ უნდა ვამბობდეთ - “იგრძნობა”, “მიიჩნევა”, და თავს ვარიდებდეთ სუბიექტს. ბუდისტურ მონასტრებში ნეოფიტები უსასტიკეს დისციპლინას ექვემდებარებიან. მათ შეუძლიათ მიატოვონ მონასტერი, როცა მოეპრიანებათ. მარია კოდამა მიამბობდა, რომ გვარების რეგისტრირება საერთოდ არ ხდება. მონასტერში შესვლისთანავე უმძიმეს სამუშაოს ასრულებინებენ. დასაძინებლად დაწოლილს თხუთმეტიოდე წუთში აღვიძებენ: უნდა რეცხოს და დაგავოს; მძინარეს კი სასტიკად სჯიან. ამრიგად, ის იძულებულია გამუდმებით ფიქრობდეს, მაგრამ თავის ცოდვებზე კი არა, არამედ ყოველივე არსებულის ირრეალურობაზე. ის იძულებულია გამუდმებული თვითწვრთნით აღწევდეს სამყაროს ირრეალურობის შეგრძნებას. აქ კი ჩვენ მივადგებით ძენ-ბუდიზმს და ბოდჰიდჰარმას. ბოდჰიდჰარმა იყო პირველი მისიონერი; ცხოვრობდა VI საუკუნეში. ინდოეთიდან ჩინეთში გადადის და იმპერატორს ხვდება, რომელმაც ბუდიზმი მიიღო. ის მისიონერს აცნობს მონასტრებისა და ტაძრების სახელებს და ნეოფიტ ბუდისტთა რიცხვს უსახელებს. ბოდჰიდჰარმა ამბობს: “ყოველივე ეს ილუზიების სამყაროს კუთვნილებაა; მონასტრებიც და ბერებიც ისევე არარეალურნი არიან, როგორც მე და შენ”. შემდეგ კი მედიტაციაში ინთქმება და კედელთან ჯდება. მოძღვრება იაპონიას აღწევს და სხვადასხვა მიმართულებებად განიტოტება. მათ შორის ყველაზე ცნობილი ძენ-ბუდიზმია. მის წიაღში მიკვლეულ იქნა საშუალება, რომლის მეშვეობითაც მიიღწევა ნათელმოსილება. ეს საშუალება ქმედითია მხოლოდ მედიტაციის რამდენიმე წლის შემდეგ. ნათელმოსილებას ანაზდეულად აღწევენ: სილოგიზმების რიგზე ლაპარაკიც კი ზედმეტია. ჭეშმარიტებას მყისიერად შეიგრძნობთ. ამ საშუალებას სატორი ეწოდება, და ის განპირობებულია მოულოდნელი გარემოებით, რომელიც ლოგიკის მიღმა ძევს. ჩვენ ყოველთვის ობიექტის, სუბიექტის, მიზეზის, შედეგის, ლოგიკისა თუ ალოგიკურის ცნებებით ვაზროვნებთ; უნდა უარვყოთ ყველა ეს კატეგორია. ძენ- ბუდიზმის მოძღვარი ამბობს: ჭეშმარიტება აზრის ანაზდეული გაელვებით მიიღწევა, რაც პასუხის ალოგიკურობის წყალობით ხდება. ნეოფიტი ეკითხება მოძღვარს: ვინ არის ბუდა? მოძღვარი მიუგებს: “კვიპაროსი ბოსტანია”. სრულიად ალოგიკური პასუხი, რომლის წყალობითაც აღწევენ ჭეშმარიტებას. ნეოფიტი კითხულობს: რატომ მოვიდა ბოდჰიდჰარმა დასავლეთიდან? მოძღვარმა შეიძლება მიუგოს: “სამი გირვანქა სელი”. ამ სიტყვებში არ არის ალეგორიული აზრი. მათში მოქცეული პასუხი უაზროა, მაგრამ მიზნად ისახავს გააღვიძოს ინტუიცია. მოწაფე რაღაცას ეკითხება, მოძღვარს შეუძლია პასუხად გაარტყას. აი, მაგალითად, უთუოდ ლეგენდარული იგავი ბოდჰიდჰარმაზე.
ბოდჰიდჰარმას თან ახლდა ერთი მოწაფე, კითხვას კითხვაზე რომ აყრიდა, მოძღვარი კი არ პასუხობდა. მოწაფე ცდილობდა მედიტაციაში დანთქმულიყო. ცოტა ხნის შემდეგ მარცხენა ხელი მოიკვეთა, მოძღვარს წინ დაუდო იმის ნიშნად, რომ უნდოდა მისი მოწაფე გამხდარიყო და თავისი სურვილის დასტურად განზრახ დაისახიჩრა თავი. მოძღვარმა ყურადღება არ მიაქცია ამ ამბავს, რაც, ბოლოს და ბოლოს, მატერიალური, ანუ ილუზორული მოვლენა იყო, და - “რა გინდაო?” - ჰკითხა. “დიდხანს ვეძებდი ჩემს გონებას და ვერ ვიპოვეო”, - უთხრა მოწაფემ. მოძღვარმა მოკლედ მოუჭრა: “ვერ იპოვე იმიტომ, რომ არ არსებობსო”. მაშინ მოწაფემ შეიცნო ჭეშმარიტება, მიხვდა, რომ ის როგორც პიროვნება არ არსებობს, და ირწმუნა, რომ სამყაროში ყველაფერი არარეალურია. აი, დაახლოებით, ძენ-ბუდიზმის არსი. ძალზე ძნელია რელიგიაზე მსჯელობა, მით უმეტეს, მაშინ, როცა მისი აღმსარებელი არა ხარ. ჩემი აზრით, არსებითია ბუდიზმს იგავთა თამაშად კი არ აღიქვამდე, არამედ - ქცევის კოდექსად, რომელსაც შეიძლება მივმართოთ და რომელიც ასკეზას არ მოითხოვს ჩვენგან. ის კიდევ უფრო ნაკლებად გვრთავს იმის ნებას, რომ მთელი არსებით მივეცეთ ხორციელი ცხოვრების თავისუფლებას. ის ჩვენგან მოითხოვს, უწინარეს ყოვლისა, მედიტაციას, მაგრამ არა ჩვენი ცოდვებისა თუ ჩვენს მიერ განცდილის თემაზე.
ძენ-ბუდიზმში მედიტაციის ერთ-ერთი თემაა ფიქრი განცდილის ილუზორულობის შესახებ. ბუდისტი მღვდელი რომ ვყოფილიყავი, მეგონებოდა თითქოს ეს-ესაა დავიწყე ცხოვრება და მთელი ჩემი უწინდელი ყოფა სიზმარი იყო. ინტელექტუალური წვრთნის წყალობით ჩვენ თანდათანობით ვთავისუფლდებით ძენისგან. როგორც კი შევიგნებთ, რომ ჩვენ როგორც პიროვნებები არ ვარსებობთ, საერთოდ ვწყვეტთ იმაზე ფიქრს, თითქოს შეიძლება ბედნიერები ვიყოთ და აღარც ჩვენს მოვალეობად მივიჩნევთ ბედნიერებისაკენ სწრაფვას. ჩვენ მივაღწევთ სიმშვიდეს. თუმცა ეს იმას როდი ნიშნავს, თითქოს ნირვანის მდგომარეობა სულის სიმშვიდეს შეესაბამება, რასაც გვიდასტურებს ლეგენდა ბუდას შესახებ. ბოდჰის წმინდა ხის ქვეშ მჯდომარე ბუდა ნირვანის მდგომარეობას აღწევს, მაგრამ, რა თქმა უნდა, მრავალი წლის მანძილზე ცოცხლობს და კვლავაც განაგრძობს თავისი მოძღვრების ქადაგებას.
რას ნიშნავს ნირვანის მდგომარეობის მიღწევა? ეს ნიშნავს, რომ ჩვენი მოქმედება ჩრდილს აღარ ფენს. სანამ ამ ქვეყნად ვცხოვრობთ, კარმას ვექვემდებარებით. ჩვენი ყოველი მოქმედება განწონილია ცნობიერების იმ სტრუქტურით, კარმად რომ იწოდება. ნირვანის მდგომარეობის მიღწევისას ჩვენი მოქმედება ჩრდილს უკვე აღარ ფენს, ჩვენ თავისუფალნი ვართ. წმიდა ავგუსტინე ამბობდა: როცა ხსნილნი ვართ, რაში გვჭირდება სიკეთესა და ბოროტებაზე მსჯელობაო. ჩვენ მხოლოდ სიკეთეს ვიქმთ, ისე, რომ არც ვფიქრობთ ამაზე.
რა არის ნირვანა? ბუდასადმი ინტერესი დასავლეთში უპირატესად გამოწვეულია ამ მშვენიერი სიტყვის წყალობით. წარმოუდგენელი ჩანს, რომ სიტყვა “ნირვანა” არ იმარხავდეს ამა თუ იმ ფასეულობას. მაინც რას ნიშნავს უშუალოდ “ნირვანა”? ესაა ჩაქრობა, დამშვიდება, დაცხრომა. უწინ მიაჩნდათ, რომ თუ ვინმე ნირვანის მდგომარეობას მიაღწევს, ლამპარივით ქრება. მკვდარი ნირვანაში გადადის, რასაც თანა სდევს დამშვიდება. მაგრამ ყველაფერი პირიქით ხდება. ერთმა ავსტრიელმა ორიენტალისტმა შენიშნა, რომ ბუდას მსჯელობის ამოსავალი წერტილი იყო მისი ეპოქის ფიზიკური წარმოდგენები, ჩაქრობის იდეა კი მაშინ ისეთი როდი იყო, როგორიც დღეს არის: მიაჩნდათ, რომ ჩაქრობისას ალი კი არ ქრება, არამედ სხვა ჰიპოსტასით კვლავაც არსებობს. ამიტომ “ნირვანა”, პირდაპირი გაგებით, ჩაქრობას კი არ ნიშნავს, არამედ იმას, რომ ჩვენ სხვაგვარად განვაგრძობთ არსებობას. საერთოდ, მისტიკოსთა მეტაფორები რიტორიკული მეტაფორებია; მაგრამ ისინი სულ სხვაგვარნი არიან ბუდისტთა შორის. ნირვანაზე მსჯელობისას ნირვანის ღვინოს, ნირვანის ვარდს ან ნირვანის ხვევნას როდი გულისხმობენ. ნირვანა შეიძლება კუნძულს შევადაროთ ზღვის აბობოქრებულ ტალღებში. თუმცა ის შეიძლება შევადაროთ ბაღსაც. ნირვანა რაღაც თავისთავად არსებულია, ჩვენი გაგების მიღმური.
ყველაფერი, რაც დღეს გიამბეთ, ფრაგმენტულია. აბსურდული იქნებოდა თქვენთვის გადმომეცა რელიგიური მოძღვრება, რომელსაც ამდენი წელი მივუძღვენი და რომელიც სუსტად მესმის, - სამუზეუმო ექსპონატის დემონსტრირების მიზნით. ჩემთვის ბუდიზმი სამუზეუმო ექსპონატი კი არა, გზაა ხსნისა. და არა მარტო ჩემთვის, არამედ მილიონობით ადამიანისთვისაც. ბუდიზმი მსოფლიოს ყველაზე ფართოდ გავრცელებული რელიგიაა, და, ვგონებ, ჩემს დღევანდელ ლექციაში საკმაოდ მოკრძალებული ვიყავი მის მიმართ.
