პლატონი - ევთიფრონი | ადრეული დიალოგები
.jpg)
წინათქმა
რომის იმპერატორ ტიბერიუსს (14-37) ჰყავდა ერთი ასტროლოგი, წარმომავლობით როდოსელი, სახელად თრასილე, რომელიც პატრონის ბრძანებით მომავალს უწინასწარმეტყველებდა მას.
დიოგენე ლაერტელი გადმოგვცემს, რომ სწორედ ამ თრასილეს შეუდგენია პლატონის თხზულებათა სრული კრებული და, ვითომცდა თვით პლატონისგანვე მომდინარე ტრადიციის თანახმად, 9 ტეტრალოგიად დაუყვია ისინი. თითოეულ ტეტრალოგიაში, როგორც სათაური გვიჩჩვენებს, 4 დიალოგი შედის. დიოგენე სათითაოდ ჩამოთვლის მათ და გვაუწყებს, პირველი ტეტრალოგია “ევთიფრონით” იწყებაო.
თრასილესეული “კანონი” საკმაოდ საეჭვო ღირსებისაა (საკმარისია ითქვას, რომ ისეთი დიალოგები, როგორებიცაა “ფედონი”, “თეეტეტი”, “სოფისტი”, “პოლიტიკოსი”, “პარმენიდე”, “ნადიმი” ან “ფედროსი”, მასში წინ უსწრებს “ხარმიდეს”, “ლახესს”, “ლისისსა” თუ “ალკიბიადეს”) და დღეს უკვე აღარავინ იზიარებს მას, ერთი გამონაკლისის - “ევთიფრონის” - გარდა, რომლითაც პლატონის არაერთი მთარგმნელი თუ გამომცემელი კვლავინდებურად იწყებს დიდი ბერძენი ფილოსოფოსის თხზულებათა სრული კრებულის საკუთარ გამოცემას.
ასეთ არჩევანს თავისი გამართლებაც მოეძებნება და გამტყუნებაც. პირწმინდად ფორმალური - ლიტერატურულ-სტილისტური ანალიზი, რომელიც ავლენს კომპოზიციის სიმარტივეს, მოქმედების განვითარების სწორხაზოვნებას, კითხვა-პასუხთა ერთგვარ სიმშრალესა და სქემატურობას, თითქოს დამაჯერებლად გვიდასტურებს იმ თვალსაზრისის სისწორეს, რომლის მიხედვითაც “ევთიფრონი” პლატონის პირველი თუ არა, ყოველ შემთხვევაში, ერთ-ერთი პირველი ქმნილება მაინც უნდა იყოს.
სხვანაირ დასკვნამდე მივყავართ დიალოგის შინაარსობრივი ასპექტის დეტალურ ანალიზს, რაც ააშკარავებს ზოგიერთ ისეთ მომენტს (“იდეა”, როგორც საგანთა და მოვლენათა არსი, მათი იგივეობისა თუ თვითიდენტურობის საფუძველი; “იდეა”, როგორც ფენომენთა მთელი სიმრავლისა თუ მრავალფეროვნების ერთადერთი ზოგადი ნიმუში), რომელთა მიხედვითაც ჩვენ შეგვიძლია ვამტკიცოთ, რომ თავის პირველ, ე.წ. “სოკრატულ დიალოგებთან” შედარებით, პლატონი უკვე საკმაოდ შორსაა წასული “იდეათა თეორიის” ფორმირებისა და ჩამოყალიბების თვალსაზრისით. თუმცა, აქვე უნდა ითქვას, რომ არგუმენტაციის ორივე მეთოდს მხოლოდ ფარდობითი ღირებულება თუ შეიძლება მიეწეროს.
მართლაცდა, რა უფლება გვაქვს ვივარაუდოთ, რომ პლატონის მხატვრული ოსტატობა - სწორხაზოვნად და განუხრელად - თანდათანობითი გრადაციის გზას მისდევს მისი სულიერი ევოლუციის კვალდაკვალ? (ვის ეპარება ეჭვი, რომ “თეეტეტი” “სოკრატეს აპოლოგიაზე” უფრო გვიანდელია? მაგრამ ასევე უეჭველია ისიც, რომ ფორმალური სრულყოფილებით პირველი დიალოგი აშკარად ჩამოუვარდება მეორეს). არც იმის მტკიცება შეიძლება დაბეჯითებით, თითქოს “იდეათა თეორია” ასევე სწორხაზოვნად და თანმიმდევრულად ყალიბდება პლატონის სულში (ვის შეუძლია იმის უარყოფა, რომ მთელი მისი მსოფლმხედველობა შინაგანი წინააღმდეგობებითაა აღბეჭდილი? რომ მისთვის უცხო როდია საკუთარ თავში დაეჭვების, უკუქცევის ან დასახული მიზნისაკენ მიმავალი გზიდან გადახვევის მომენტები?).
არც დიალოგის ფაქტობრივი მონაცემები გვეუბნება რამეს იმის შესახებ, თუ როდის უნდა იყოს დაწერილი იგი. რაღა გვრჩება? მხოლოდ და მხოლოდ ჰიპოთეზები: ზოგიერთი მკვლევრის აზრით, “ევთიფრონის” დაწერის თარიღი ძვ. წ. 400-სა და 399 წელს შორისაა საგულვებელი, ვინაიდან სოკრატეს სწორედ 400 წელს დასდეს ბრალი მკრეხელობაში, მომდევნო წლის მაისში კი მას უკვე სასიკვდილო განაჩენი გამოუტანეს. “ეჭვს გარეშეა, - წერს ერთი ამ მკვლევართაგანი, - რომ “ევთიფრონი” მასწავლებლის სიკვდილამდე უნდა დაეწერა პლატონს. ვინაიდან, წინააღმდეგ შემთხვევაში, მას ეცოდინებოდა და თავის დიალოგში მოიხსენიებდა სოკრატეს სამივე ბრალმდებელს და არა მხოლოდ მელეტოსს”. მაგრამ დიალოგში ასახული დროისა და მისი დაწერის დროის გაიგივება საკმაოდ მიამიტური შეცდომის შედეგია...
ფრანგი მეცნიერი მორის კრუაზე თვლის, რომ “ევთიფრონი” უშუალოდ მოსდევს “სოკრატეს აპოლოგიას” და დაახლოებით 396-395 წლებშია დაწერილი. ამავე თარიღს მხარს უჭერს ვ. ვინდელბანდიც. ყველა ჰიპოთეზის ჩამოთვლა შორს წაგვიყვანდა და, ალბათ, არც არის საჭირო, ვინაიდან მათი უარყოფა უფრო ადვილია, ვიდრე მათი გაზიარება. ამიტომ, “ევთიფრონით” რომ ვიწყებთ პლატონის თხზულებათა პირველ ტომს, ჩვენ მხოლოდ ძველისძველ ტრადიციას ვუწევთ ანგარიშს.
დიალოგში ორადორი მოქმედი პირია: ქურუმი ევთიფრონი და სოკრატე. ევთიფრონის შესახებ არავითარი ცნობები არ მოგვეპოვება, გარდა იმისა, რომ უფრო მოგვიანებით ის ერთხელ კიდევ იხსენიება პლატონის დიალოგში “კრატილე”, თუმცა, აქვე უნდა დავძინოთ, რომ “ევთიფრონში” ის პიტთეელია, “კრატილეში” კი პროსპალტელი და იმის ხელაღებით მტკიცება, რომ ორივე დიალოგში ერთი და იგივე პიროვნება იგულისხმება, ცოტა არ იყოს, დამაჯერებლობასაა მოკლებული. მაგრამ სწორედ ასე იქცევიან მ. კრუაზე და ა.ა. ტახოგოდი.
ევთიფრონს იხსენიებენ აგრეთვე პლუტარქე, დიოგენე ლაერტელი და ნუმენიოსი, ციტირებული ევსევი პამფილელის (კესარიელის) მიერ. თუმცა მათი ცნობების ერთადერთი წყარო ისევ პლატონი უნდა იყოს, ვინაიდან მხოლოდ იმას გვაუწყებენ, რომ სოკრატე შეხვედრია ევთიფრონს და უსაუბრია მასთან.
შემთხვევითი როდია, რომ დიალოგში ერთმანეთის პირისპირ დგანან ქურუმი და ფილოსოფოსი; ორი მრწამსი, ორი თვალსაზრისი, ორი მსოფლმხედველობა: ერთის მხრივ, ბერძნული რელიგიის აღმსარებელი და მისი ტრადიციების თავგამოდებული დამცველი, ხოლო მეორეს მხრივ, კაცი, რომელსაც ბრალად ედება ამ რელიგიის “წმინდათაწმინდა” საფუძვლების ხელყოფა, მკრეხელობა, ღმერთების გმობა. პირველის თვითკმარი უმეცრება, მიამიტობა და სიბეცე თითქოს თავისთავად განასახიერებს მთელ ტრადიციულ სარწმუნოებას, თავისი ანთროპომორფული ღვთაებებით, ათასგვარი ცრურწმენითა და პირწმინდად გარეგნული რიტუალებით, რომლებიც აკმაყოფილებს მხოლოდ უბირი ხალხის რელიგიურ გრძნობას, მაგრამ არაფერს ეუბნებიან ბრბოზე ამაღლებული კაცის სულსა და გულს. მეორის ცოცხალი და მაძიებელი აზრი კი ცდილობს სწორედ ამ გარეგნული რიტუალების, მატერიალური კულტის საბურველს მიღმა შეიცნოს სამყაროს მარადიული სულიერი საწყისი - ღმერთი, რომელიც ისევე განწონის და განაგებს მთელ კოსმოსს, როგორც ადამიანის სული - მისსავე სხეულს.
ერთმანეთს უპირისპირდება ქურუმისა და ფილოსოფოსის არა მარტო რელიგიური, არამედ მორალური მრწამსიც. პირველისათვის ზნეობრივი ქცევის წესები ერთხელ და სამუდამოდ დადგენილია ადათით, ჩვეულებით, კანონებით, სარწმუნოებით. ყველაფერს განსაზღვრავს და განაპირობებს ტრადიცია. ამიტომ სრულიად ფუჭია და ზედმეტი იმაზე თავის მტვრევა, თუ რა არის მოსაწონი, დასაწუნი, მისაღები, უკუსაგდები. ფილოსოფოსი სხვაგვარად ფიქრობს: მისთვის ბრმა რწმენა კი არა, მხოლოდ ცნობიერი ქცევაა მორალური, მხოლოდ რაციონალურ შემეცნებას შეუძლია მყარ საფუძველზე დააფუძნოს ზნეობრივი ქცევის ნორმები. გონების ქმედითობის, აზროვნების გარეშე წარმოუდგენელია ჩვენი სიცოცხლე და იმისათვის, რომ მართებულად ვიცხოვროთ, მართებულად უნდა ვაზროვნებდეთ. ასე ერწყმის ცოდნა და მორალი ერთიმეორეს. სოკრატესათვის ყველაფერი, რაც შეცდომებისა და ილუზიებისაგან გვათავისუფლებს, მორალურია; და პირიქით, არამორალურია ის, რაც შეცდომებსა და ილუზიებს გვახვევს თავს და მათ ტყვეობაში გვამყოფებს.
სწორედ ამიტომ აღიქმება ამ ორი მსოფლმხედველობის ჭიდილი, როგორც რუტინისა და ნოვატორობის, დრომოჭმულისა და განახლების სულისკვეთების, სიბრძნისა და უმეცრების ანტაგონიზმი. მხოლოდ ეგ კია, რომ ამ ჭიდილს ჯერ კიდევ არ მიუღწევია თავისი აპოგეისთვის; ჯერ კიდევ არ გამოკვეთილა მთელი სიგრძე-სიგანით ის თვალუწვდენი უფსკრული, რომელიც ძევს სოკრატეს პიროვნულ მრწამსსა და მისი თანამედროვე ბერძნული საზოგადოების ეთიკურსა და რელიგიურ შეხედულებებს შორის. მშვიდი და ინტიმური განწყობილება, აუმღვრეველი ატმოსფერო, რომელიც მთლიანად განწონის დიალოგს, ჯერ კიდევ არ იძლევა იმის საშუალებას, რომ თვალსაწიერზე მომავალი კატასტროფის მაუწყებელი ღრუბლები დავლანდოთ. მხოლოდ უბედურების მომასწავებელი პირველი სიმპტომი - მელეტოსის ბრალდება და სოკრატეს წინათგრძნობა გვავარაუდებინებს, რომ სიუჟეტური განვითარების თვალსაზრისით, “ევთიფრონი” იმ ინტელექტუალური დრამის ერთგვარი პრელუდია უნდა იყოს, რომლის მომდევნო მოქმედებებადაც “სოკრატეს აპოლოგია”, “კრიტონი” და “ფედონი” გვევლინება. ახლა კი კვალდაკვალ მივყვეთ ავტორს:
ზევს ელევთერიოსის (განმათავისუფლებლის) ტაძრის მახლობლად მდებარე “სამეფო ბჭესთან” ერთმანეთს შემთხვევით ხვდებიან სოკრატე და ევთიფრონი. ისინი სხვადასხვა საქმის გამო მოსულან “მეფე არქონტის” კარზე. სოკრატე - როგორც ბრალდებული: მას ღვთისმგმობლობას სწამებს ახალგაზრდა ტრაგიკოსი პოეტი მელეტოსი (ეს გახლავთ ერთ-ერთი ყველაზე მძიმე ბრალდება, რომელიც კაცს შეიძლება წაუყენონ ათენში); ევთიფრონი - როგორც ბრალმდებელი: ის მკვლელობაში ადანაშაულებს მშობელ მამას, რომელსაც ხაროში ჩაუგდია თავისი მოიჯარადრის მკვლელი მონა და კაცი გაუგზავნია ათენში, რათა მისნებისაგან გაეგო, თუ როგორ დაესაჯა იგი. მაგრამ ამ კაცის დაბრუნებამდე უყურადღებოდ მიტოვებულ მონას სული ამოხდომია ხაროში. ევთიფრონს თავის წმინდათაწმინდა მოვალეობად მიაჩნია კაცისმკვლელად გამოაცხადოს მამამისი და საქმე აღძრას მის წინააღმდეგ, რადგანაც თვლის, რომ “ერთნაირი სიბილწეა მის გვერდით ცხოვრებაც, როცა იცი, რაც ჩაიდინა, და ისიც, რომ სასამართლოს არ გადასცე იგი, რათა მასთან ერთად შენც განიწმინდო”.
კაცი, რომელიც ასე თავდაჯერებულად აცხადებს, რომ მისი საქციელი წმინდაა, ალბათ, კიდევაც უნდა იცნობდეს სიწმინდის ჭეშმარიტ არსს. ამიტომ სოკრატეც ეკითხება ევთიფრონს, იცის თუ არა, რა არის სიწმინდე და რა არის წმინდა? ქურუმის პასუხი ააშკარავებს, რა ზერელედ და ზედაპირულად აღიქვამს იგი სოკრატეს კითხვას: სიწმინდე, მისი აზრით, ისაა, რომ ჰბაძავდე ზევსს, უკვდავთა შორის “უკეთესსა და უსამართლიანეს” ღვთაებას, რომელმაც უკეთურობის სანაცვლოდ სასტიკად დასაჯა მშობელი მამა - ურანოსი.
სოკრატეს სასაცილოდაც არ ჰყოფნის ხალხის მიამიტური წარმოდგენით შეთხზული მითები, შუღლს, მტრობას და ორთაბრძოლებს რომ მიაწერენ ღმერთებს. მაგრამ თუ ვირწმუნებთ, - ეუბნება იგი ევთიფრონს, - რომ ეს მითები სიმართლის ნატამალს მაინც შეიცავს, სიწმინდის შენ მიერ შემოთავაზებული განმარტება ამ შემთხვევაშიც კი არ შეიძლება ჩაითვალოს მართებულად, ვინაიდან სხვაა სიწმინდის ერთერთი სახე და სულ სხვა - სიწმინდე ზოგადად. ფილოსოფოსს სწორედ ეს ზოგადობა აინტერესებს (“...მე იმას კი არ გთხოვდი, რომ სიწმინდის ურიცხვი სიმრავლიდან ორიოდე ნიმუში მოგეტანა ჩემთვის, არამედ იმას, რომ განგემარტა სიწმინდის ზოგადი არსი, რომლის თანახმადაც წმინდაა ყოველივე ის, რაც არის წმინდა”).
რაკი პირველი დეფინიცია აშკარად არასაკმარისი აღმოჩჩნდა, ქურუმი სიწმინდის ახალ განმარტებას სთავზობს სოკრატეს: “წმინდაა ის, რაც ღმერთებს მოსწონთ, ხოლო ის, რაც არ მოსწონთ, - უკეთური”. ამ განმარტებას, ალბათ, უყოყმანოდ გაიზიარებდა ათენელთა აბსოლუტური უმრავლესობა, მაგრამ არა სოკრატე, რომელიც თამამად უპირისპირდება როგორც უმრავლესობის აზრს, ისე მის საკრალურ კულტს - პოლითეისტურ რელიგიასაც. ეს რელიგია თავის წიაღში აერთიანებს ურიცხვ სხვადასხვა ღმერთს, რომელთა შორისაც, თუკი პოპულარულ მითებსა და მათ რელიგიურსა და პოეტურ ინტერპრეტაციებს ვერწმუნებით (გავიხსენოთ ევთიფრონის ზემოთ გამოთქმული მოსაზრებები, ან კიდევ ჰომეროსის ოლიმპიელნი), ერთსულოვნებაზე უფრო ხშირად უთანხმოება სუფევს. ამიტომ ის, რაც მოსაწონი, სასიამოვნო, საყვარელი ან სასურველია ერთი რომელიმე ღვთაებისათვის, შეიძლება დასაწუნი, უსიამოვნო, საძულველი და არასასურველი იყოს მეორისათვის. ასე რომ, ღმერთების განცდები, აღქმები და შეგრძნებები სიწმინდისა თუ უკეთურების განმსაზღვრელ კრიტერიუმად არ გამოდგება.
თავგზააბნეულმა ქურუმმა აღარ იცის რა გზას დაადგეს; ამიტომ ისევ სოკრატე უჩვენებს გამოსავალს: “...შემდეგნაირად ხომ არ შევასწოროთ ჩვენი მსჯელობა, - ეუბნება იგი ევთიფრონს, - უკეთურია ის, რაც არც ერთ ღმერთს არ მოსწონს, ის კი, რაც ყველა ღმერთს მოსწონს - წმინდა; ხოლო ის, რაც ზოგიერთ ღმერთს უყვარს და ზოგიერთს სძულს, ან არც ერთია და არც მეორე, ან ორივეა ერთად. თანახმა ხარ თუ არა, რომ ასე განვსაზღვროთ უკეთური და წმინდა?”
წყალწაღებული ხავსს ეჭიდებოდაო: ევთიფრონი დაუყოვნებლივ იზიარებს სოკრატეს ამ აზრს, რომელიც მისივე საკუთარი განმარტების მხოლოდ შესწორებულ ვარიანტად მიაჩნია, და ვერც კი ამჩნევს, რომ ამით მთლიანად თუ არა, ნაწილობრივ მაინც უარყოფს თავის ადრინდელ მტკიცებას ღმერთების ქიშპობისა და მტრობის შესახებ: დაე, მათ იბრძოლონ ძალაუფლებისათვის, ეჭვიანობის ნიადაგზე უმუხთლონ და უმტრონ ერთმანეთს, ტროელებისა და აქაველების მომხრეებად დაყოფილნი დაერიონ ერთიმეორეს და ა.შ., მაგრამ რაც შეეხება ზნეობრივ ფასეულობებს, - სხვა გზა არ არის? - მათი აღქმისას აბსოლუტურად ერთსულოვანნი უნდა იყვნენ. საბრალო ქურუმი, რომელსაც ისე ათამაშებს ფილოსოფოსი, როგორც კატა - თაგვს! ვერ ხვდება, რომ სოკრატე კი არ შველის, არამედ მახეს უგებს.
მსჯელობა შემდეგნაირად ვითარდება: თუკი სიწმინდე ისაა, რაც უკლებლივ ყველა ღმერთს მოსწონს და უყვარს, ხოლო უკეთურება ის, რაც არც ერთი ღმერთისათვის არაა მოსაწონი და საყვარელი, საკითხავია, სიწმინდე იმიტომაა სიწმინდე, რომ ღმერთებს უყვართ, თუ პირიქით, იმიტომ უყვართ, რომ სიწმინდეა? ანუ, სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, სიწმინდე თავისთავადაა სიწმინდე, თავისთავადაა ღმერთების სურვილისა და სიყვარულის საგანი, თუ მხოლოდ ამ სიყვარულის წყალობით იძენს და იმსახურებს სიწმინდის სახელს? სოკრატე მახვილგონივრულად უსაბუთებს თანამოსაუბრეს, რომ ღმერთების სიყვარული კი არ განსაზღვრავს სიწმინდის არსს, პირიქით, თვით ეს არსია ღმერთების სიყვარულის განმსაზღვრელი, საიდანაც ბუნებრივად გამომდინარეობს დასკვნა, რომ არც სიწმინდის ეს დეფინიცია შეიძლება ჩჩაითვალოს დამაჯერებლად.
ამ ახალი წარუმატებლობით გაოგნებული და ნირწამხდარი ქურუმი საერთოდ კარგავს ლოგიკური მსჯელობის უნარს. მას თავზარსა სცემს კიდევ ერთი მარცხის წარმოდგენა (“მართალი გითხრა, აღარც კი ვიცი, როგორ გამოვხატო ჩემი აზრი, სოკრატე; რადგანაც ჩვენ მიერ წამოყენებული ყველა დებულება ირყევა და იმ ადგილზე ვეღარა რჩება, რომელიც ჩვენ მივუჩინეთ”).
ფილოსოფოსი კი, პირიქით, თავის მშობლიურ სტიქიაში გრძნობს თავს. ამხნევებს და სიწმინდის კიდევ ერთ განმარტებას სთავაზობს ქურუმს: “...წინასწარ ნუ დაეცემი სულით, არამედ დაუკვირდი, აუცილებლად მიგაჩნია თუ არა, რომ ყოველივე ის, რაც წმინდაა, იმავდროულად, სამართლიანიც უნდა იყოს?”. მაგრამ ეს ახალი დეფინიციაც, დანარჩენთა მსგავსად, თავის დასაბუთებას მოითხოვს: ამ ორ ცნებათაგან მაინც რომელია უფრო ფართო? რომელი მოიცავს მეორეს? სამართლიანობაა სიწმინდის ნაწილი თუ, პირიქით, სიწმინდე გვევლინება სამართლიანობის ნაწილად? როგორც ჩანს, სწორია სოკრატეს დებულების მეორე პუნქტი, ვინაიდან ყოველივე სამართლიანი აუცილებლად გულისხმობს წმინდას, მაშინ, როდესაც ყოველივე წმინდა როდი გულისხმობს სამართლიანს (ისევე, როგორც “ლუწი” ყოველთვის გულისხმობს რიცხვს, მაგრამ არა პირუკუ: რიცხვი ყოველთვის როდი გულისხმობს “ლუწს”).
კი მაგრამ, - ეკითხება თანამოსაუბრეს სოკრატე, - სამართლიანის მაინც რა ნაწილია წმინდა? როგორც ჩანს, ის, - მიუგებს ქურუმი, - რომელიც ღვთისმსახურებას უკავშირდება. ხოლო ღვთისმსახურება, მისი აზრით, სხვა არა არის რა, თუ არა მსხვერპლშეწირვა და ლოცვა-ვედრება. მაგრამ კაცი, რომელიც მსხვერპლს სწირავს ღმერთებს, რაღაცას უძღვნის, რაღაცას აძლევს მათ, ლოცვა-ვედრებით კი ასევე რაღაცას მოითხოვს მათგან.
ამრიგად, ევთიფრონის კიდევ ერთი დეფინიციით, სიწმინდე იმის ხელოვნებაა, რომ რაღაცა მისცე ან სთხოვო უკვდავთ, საიდანაც გარდუვალად გამომდინარეობს დასკვნა, რომ სიწმინდე ღმერთთა და კაცთა შორის ერთგვარ აღებ-მიცემობად გვევლინება (ეს “მკრეხელური” აზრი მარტოოდენ დიალოგის შინაგანი განვითარების ლოგიკური შედეგი როდი გახლავთ: ბერძნული რელიგიის ღმერთები, რომლებიც “ადამიანის ხატად” იყვნენ შექმნილნი და ადამიანებისავე ინტერესები და მოთხოვნილებები ჰქონდათ, უანგაროდ როდი გასცემდნენ თავიანთ წყალობას. ამიტომაც მსხვერპლშეწირვას ძველ საბერძნეთში ოდითგანვე ერთგვარი სავაჭრო გარიგების ხასიათი ჰქონდა).
კეთილი და პატიოსანი, - ამბობს სოკრატე, - ადამიანებისათვის ამ აღებ-მიცემობის მნიშვნელობა დიახაც გასაგებია, მაგრამ რას არგია იგი ღმერთებს? “ნუთუ აღებ-მიცემობის ნიჭით ვჯობივართ, რაკიღა ყველაფერს ვიღებთ მათგან, ისინი კი ჩვენგან - არაფერს?”, რაზეც ევთიფრონი მიუგებს, რომ ჩვენი შესაწირავი სხვა არა არის რა, თუ არა ღმერთებისადმი “ჩვენი პატივისცემისა და მოწიწების გამოხატულება, ან კიდევ... იმის დასტური, რომ გვსურს რაღაცა ვაამოთ მათ”. მაშასადამე, მსხვერპლშეწირვა სასიამოვნო ყოფილა ღმერთებისათვის.
სოკრატეს სულ ორიოდე კითხვა სჭირდება, რათა აღიარებინოს ევთიფრონს, რომ ის, რაც სასიამოვნოა ღმერთებისათვის, იმავდროულად, მოსაწონი, სასურველი და საყვარელიცაა მათთვის; ეს კი ზემოთ უკვე არასაკმარისად მიჩნეული მეორე დეფინიციის სიტყვასიტყვით განმეორებას ნიშნავს... ასე იკვრება ერთგვარი მოჯადოებული თუ ბიწიერი წრე, საიდანაც გამოსავალი უკვე აღარა ჩანს. ამიტომ თავმოყვარეობაშელახული ქურუმი არაფრად აგდებს სოკრატეს თხოვნას, - ნუ მიმატოვებ, კვლავ ერთად განვაგრძოთ სიწმინდის კვლევა-ძიებაო, - გადაუდებელ საქმეს მოიმიზეზებს და გაქცევით შველის თავს.
ამრიგად, სიწმინდის არსი ფაქტობრივად განუსაზღვრელი დარჩა. მაგრამ, ამ ნეგატიური შედეგის მიუხედავად, პლატონი ერთდროულად რამდენიმე მიზანს აღწევს. და მართლაც, დაასაბუთო პოლითეიზმის ზნეობრივი უმწეობა, მისი მითოლოგიური ტრადიციების უსაფუძვლობა და მისი კულტის უნაყოფობა; აჩვენო ამ კულტის მსახურთა გონებრივი შეზღუდულობა; დასახო სიწმინდისა და სამართლიანობის თანაფარდობის მრავლისაღმთქმელი ტენდენცია; ამხილო მითოლოგიურ ცრურწმენათა მავნე გავლენა და ადამიანის შეგნებაში გააღვივო თავისუფალი აზროვნების მძაფრი წყურვილი, თვითმყოფობის, თვითრწმენისა და შინაგანი ღირსების ამაყი გრძნობა, - ყოველივე ეს ავტორის უდავო მიღწევად და დამსახურებად უნდა ჩაითვალოს.
ევთიფრონი, სოკრატე
ევთიფრონი ეს რა ახალი ამბავია, სოკრატე? თავი მიგინებებია ლიკეონში შენი საქმიანობისათვის და ახლა აქ ატარებ დროს, სამეფო ბჭესთან. ან იქნებ, ჩემი არ იყოს, შენც რაიმე საჩივრით ეახელ მეფეს?
სოკრატე არა, ევთიფრონ, ჩემს საქმეს საჩივარს კი არ ეტყვიან ათენელნი, არამედ ბრალდებას.
ევთიფრონი რას ამბობ? ნუთუ ვინმემ გიჩივლა? რადგან მე ვერ წარმომიდგენია, რომ შენ თვითონ შეგიძლია უჩივლო სხვას.
სოკრატე მართლაც რომ არ შემიძლია.
ევთიფრონი მაშასადამე, შენ თვითონ გიჩივლა ვინმემ?
სოკრატე დიახ.
ევთიფრონი მაინც ვინ?
სოკრატე მართალი გითხრა, კარგად არც კი ვიცნობ, ევთიფრონ. შესახედავად ახალგაზრდაა, სხვა მხრივ კი რა მოგახსენო. მგონი, მელეტოსი ჰქვია სახელად, ხოლო სადაურობას თუ იკითხავ, - პიტთეელია. ხომ არ გეცნობა ვინმე პიტთეელი მელეტოსი? გადალესილი თმები, თხელი წვერი და კეხიანი ცხვირი აქვს.
ევთიფრონი არა, არ მეცნობა, სოკრატე. კი მაგრამ, მაინც რაში გდებს ბრალს?
სოკრატე რაში და... ამნაირ ბრალდებას, ჩემის აზრით, მხოლოდ კეთილშობილი კაცი თუ წამოგიყენებს. ასე ახალგაზრდა და - ამდენი ცოდნა, ხუმრობა საქმე როდია. როგორც თვითონ ამბობს, მან თურმე იცის, რა ხრწნის ახალგაზრდობას და ვინ არიან მისი გამხრწნელნი. ჩანს, რომ ბრძენია; შეიცნო ჩემი უმეცრება და სახელმწიფოს - ჩვენი საერთო დედის წინაშე თავისი თანატოლების გახრწნას მდებს ბრალად. ჩემის აზრით, ის ერთადერთია სახელმწიფო მოღვაწეთა შორის, მართებულად რომ იწყებს საქმეს. მართლაცდა, უწინარეს ყოვლისა, საჭიროა იმაზე ზრუნვა, რომ ახალგაზრდობა რაც შეიძლება უკეთესი იყოს; ამ მხრივ, გონიერ მებაღეს უნდა ვბაძავდეთ, უპირველეს ყოვლისა, ნორჩ ნერგებს რომ დასტრიალებს თავს და მხოლოდ შემდეგ - ყველა დანარჩენს. უეჭველად ასევე იქცევა მელეტოსიც: ჯერ ჩვენ, - როგორც თვითონვე ამბობს, - ახალგაზრდა თაობის გამხრწნელთ ამოგვძირკვავს და შემდეგ, ცხადია, უფრო ხნიერებზე გადაიტანს თავის ზრუნვას, რითაც არაერთ ფასდაუდებელ სამსახურს გაუწევს ჩვენს სახელმწიფოს. მისგან, ვინც ასე ღირსეულად იწყებს საქმეს, რა თქმა უნდა, ბევრ რამეს უნდა ველოდეთ.
ევთიფრონი ნეტა, ეგრე იყოს, სოკრატე, მაგრამ ვაითუ ყველაფერი უკუღმა მოხდეს, რადგან ვინც შენზე აღმართავს ხელს, ჩემის აზრით, სახელმწიფოს წმინდა ფუძის მოშლასა ცდილობს. მაგრამ მითხარი, რას ამბობს, - მაინც როგორა ხრწნი ახალგაზრდობას?
სოკრატე რომ მოგასმენინა, ყურებს არ დაუჯერებ, ჩემო საოცარო; ამბობს, ვითომც ღმერთების შემოქმედი ვარ, ვითომც ახალ ღმერთებს ვქმნი და ძველებისა არაფერი მწამს; აი, რასა მდებს ბრალად.
ევთიფრონი გასაგებია, სოკრატე! შენ ხომ ამტკიცებ, რომ ერთთავად თანა გდევს შენი დემონი. ჰოდა, მელეტოსმაც დაასკვნა, თითქოს ახალ სარწმუნოებას ამკვიდრებ და ამიტომაც შეიტანა სარჩელი სამსჯავროში, რაკიღა იცის, რა ადვილად ერწმუნება ბრბო ამნაირ ცილისწამებას. აკი მეც დამცინიან და შეშლილად მთვლიან, როცა საჯარო თავყრილობაზე სარწმუნოებისათვის ვესაუბრები ან წინასწარ ვუცხადებ ხალხს, რაც უნდა მოხდეს. და თუმცა ჩემი წინასწარმეტყველება არასოდეს გამტყუნებულა, მაგრამ ბრბო შურის თვალით უყურებს ჩვენისთანებს. ამიტომ ნურავის გაუწევ ანგარიშს და განუხრელად მისდიე შენს გზას.
სოკრატე დაცინვას კიდევ რა უშავს, ჩემო ძვირფასო ევთიფრონ. მე მგონია, ათენელებს ნაკლებად ადარდებთ, ვის თვლიან თავისი საქმის მცოდნედ, ოღონდ კი ეს უკანასკნელი სხვებს არ ახვევდეს თავზე საკუთარ ცოდნას. მაგრამ თუ შეატყვეს, რომ ცდილობს სხვებიც დაიმგვანოს, მაშინ, იქნებ, შენი თქმისა არ იყოს, - შურის, იქნებ სულ სხვა მიზეზის გამო, მათ რისხვას ვერ გადაურჩება.
ევთიფრონი ასეა თუ ისე, სულაც არ მენაღვლება, რას ფიქრობენ ისინი ჩემზე.
სოკრატე იქნებ იმიტომ, რომ, მათი აზრით, იშვიათად თუ სთავაზობ ვინმეს სამსახურს და არა გსურს, სხვებს გაანდო ეგ შენი სიბრძნე. მე კი მეშინია, ვაითუ, ჩემი კაცთმოყვარეობის გამო იმნაირ კაცად მიმიჩნიონ, ენაწყლიანად რომ უზიარებს სხვებს ყველაფერს, რაც იცის და სანაცვლოდ არამცთუ არა ვითარ საზღაურს არ ითხოვს, პირიქით, თვითონ გადაიხდიდა იმის ფასს, რომ ვინმეს ენებებინა და ესმინა მისთვის. ამიტომ, კვლავ გიმეორებ, ნეტა, ამჯერად ჩემს დაცინვას დასჯერდნენ, ისევე როგორც, შენივე თქმით, თვითონაც დაგცინიან, და სიამოვნებით გავატარებდი დროს სამსჯავროში, ჩემს ყბად ამღებთა და მასხრად ამგდებთა შორის. მაგრამ თუ ისინი სერიოზულად უდგებიან საკითხს, მაშინ შენნაირი წინასწარმეტყველის მეტი ვერავინ გამოიცნობს, რით დამთავრდება საქმე.
ევთიფრონი შეიძლება არაფერიც არ მოხდეს, სოკრატე; და შენ ისევე მოიგო შენი საქმე, როგორც მე, იმედი მაქვს, მოვიგებ ჩემსას.
სოკრატე კი მაგრამ, მაგ შენს საქმეზე რას მეტყვი, ევთიფრონ? გაურბიხარ თუ სდევნი ვინმეს?
ევთიფრონი ვსდევნი.
სოკრატე მაინც ვის?
ევთიფრონი იმას, ვისი დევნისთვისაც შეიძლება შლეგად ჩამთვალონ.
სოკრატე რაო, ფრენა ხომ არ შეუძლია?
ევთიფრონი ფრენის თავი სადა აქვს ბეხრეკს?
სოკრატე აღარ მეტყვი, ვინ არის?
ევთიფრონი მამაჩემი.
სოკრატე მამაშენი, ჩემო ძვირფასო?
ევთიფრონი ის გახლავს სწორედ.
სოკრატე კი მაგრამ, რა დააშავა? ან რას სდებ ბრალად?
ევთიფრონი კაცის კვლას, სოკრატე.
სოკრატე ო, ჰერაკლე! ბრბოს ვინ მისცა, ევთიფრონ, იმისი თავი, რომ შენი სიმართლე გაიგოს. მე მგონია, ამ საქმის მართლად განსჯას უბირი კი არა, სიბრძნეში დანთქმული კაცი თუ შეძლებს მხოლოდ.
ევთიფრონი ვფიცავ ზევსს, ღრმად დანთქმული, ჩემო სოკრატე.
სოკრატე მამაშენს, ალბათ, თქვენი ნათესავი შემოაკვდა, არა? ცხადია, ასე უნდა იყოს, რადგან უცხოს გულისთვის ხომ არ უჩივლებდი საკუთარ მამას?
ევთიფრონი სასაცილოა, სოკრატე, რომ შენ არჩევ, უცხოა ეს მოკლული თუ ნათესავი, და არა იმას, ჰქონდა თუ არა მკვლელს მოკვლის ნება? თუ ჰქონდა, რა გაეწყობა, თავი უნდა ანებო მკვლელს, თუ არადა, სანაცვლო უნდა მიაგო, მიუხედავად იმისა, შენი ოჯახის წევრია თუ შენი თანამეინახე. ერთნაირი სიბილწეა მის გვერდით ცხოვრებაც, როცა იცი, რაც ჩაიდინა, და ისიც, რომ სასამართლოს არ გადასცე იგი, რათა მასთან ერთად შენც განიწმინდო. ისე კი, მოკლული ჩემი მოიჯარადრე იყო, და როცა ნაქსოსზე ვამუშავებდით მამულს, ჩვენ გვემსახურებოდა. შექეიფიანებული ერთ-ერთ მსახურს წაეჩხუბა და მოკლა. მამაჩემმა ბრძანა, ხელ-ფეხი შეეკრათ მკვლელისათვის და ხაროში ჩაეგდოთ; შემდეგ კი აქ გამოგზავნა კაცი, რათა მისნისგან გაეგო, რა უნდა ეყო მისთვის. ხელფეხშეკრულზე ზრუნვით კი მთელი ამ ხნის განმავლობაში თავი არ აუტკივებია, კაცის მკვლელია და რას დავეძებ, თუნდაც მოკვდესო. ასედაც მოხდა: არ ვიცი, რისი ბრალია, შიმშილის, სიცივის თუ ბორკილებისა, მაგრამ საცოდავმა მანამდე მოგჭამა ჭირი, სანამ აქ გამოგზავნილი კაცი უკანვე მობრუნდებოდა. ჰოდა, მამაჩემიცა და დანარჩენი ნათესავებიც მრისხავენ იმის გამო, რომ კაცისმკვლელის გულისთვის მშობელ მამას ბრალს ვდებ იმაში, რაც, მათი აზრით, მამაჩემს არ ჩაუდენია. მაგრამ კიდევაც რომ ჩაედინა, - ამბობენ ისინი, - მაშინაც კი არ უნდა გამოსარჩლებოდი ამნაირ კაცს, ვინაიდან მოკლული თვითონვე იყო მკვლელი და, ეგეც არ იყოს, შვილის მხრივ მამის დევნა სიბილწეა და უკეთურობაო. ასე უკუღმართად ესმით, სოკრატე, რა მიაჩნია სარწმუნოებას სიწმინდედ და რა - სიბილწედ თუ უკეთურობად.
სოკრატე ზევსის გულისათვის, ევთიფრონ, ნუთუ გგონია, ისე ზუსტად იცნობ სარწმუნოების რაობას და სიწმინდისა თუ უკეთურობის არსს, რომ არ გეშინია, მამაშენისათვის ბრალის დადებით თავადაც უკეთურობა არ ჩაიდინო?
ევთიფრონი რა იქნებოდა ჩემი ფასი, სოკრატე, ანდა რით განირჩეოდა ევთიფრონი ბრბოისაგან, ზუსტად რომ არ იცნობდეს ყოველივე ამას?
სოკრატე როგორც ჩანს, ჩემთვის ყველაზე უმჯობესი იქნებოდა შეგირდად დაგდგომოდი, ჩემო საოცარო ევთიფრონ, რათა მელეტოსის მიერ აღძრული საქმის გარჩევამდე შემეთავაზებინა მისთვის, უკანვე წაეღო თავისი ბრალდება. მე ვეტყოდი, რომ უწინაც დიდ მნიშვნელობას ვანიჭებდი სარწმუნოების საკითხთა ცოდნას, ახლა კი, როცა ის ამტკიცებს, რომ მე თავქარიანივით ვიქცევი და ჩემი სიახლეების დანერგვით ვცოდავ სარწმუნოების მიმართ, - უკვე შენი შეგირდი გავხდი. “და თუ შენ, მელეტოს, - ვეტყოდი მას, - აღიარებ ევთიფრონის ცოდნასა და მისი მსჯელობის სისწორეს ამ დარგში, მაშინ ისიც უნდა აღიარო, რომ მეც მართებულად ვმსჯელობ და ნუღარ მიჩივი სასამართლოში. თუ არადა, ჩემზე უმალ ამ ჩემს მოძღვარს უჩივლე, როგორც ხნიერი ხალხის - ჩემსა და მამამისის გამხრწნელს. ჩემსას - თავისი მოძღვრებით, მამამისისას კი - თავისი შეგონებითა და ბრალდებით”. ხოლო თუ ის არ მერწმუნება და უკანვე არ წაიღებს თავის ბრალდებას, ანდა თუ ჩემ მაგივრად შენ არ დაგდებს ბრალს, მაშინ სასამართლოსაც იმასვე მოვახსენებ, რასაც თვითონ მას ვეუბნებოდი.
ევთიფრონი ვფიცავ ზევსს, სოკრატე, მას რომ ამის გამო ეჩივლა ჩემთვის, ვფიქრობ, სულ ადვილად ვუპოვიდი სუსტ ადგილს და სასამართლოში უმალ მისი საქმე გაირჩეოდა, ვიდრე ჩემი.
სოკრატე ეჭვიც არ მეპარება, ჩემო ძვირფასო მეგობარო, და, აი, რატომ მინდა შენი შეგირდი გავხდე, რადგანაც მწამს, რომ ვერავინ, თვით მელეტოსიც კი, ვერ გაბედავს თვალი გაგისწოროს, მაშინ, როდესაც მე ისე ღრმად და ისე ადვილად ჩამხედა გულში, რომ მკრეხელობაც კი დამაბრალა. ახლა კი, ზევსის გულისათვის, მითხარი ის, რაც შენივე წეღანდელი მტკიცებით, ესოდენ კარგად გესმის: როგორ გგონია, რა არის წმინდა და რა - უკეთური როგორც მკვლელობისას, ისე ყველა სხვა შემთხვევაში? განა სიწმინდე ყოველთვის ერთი და იგივე არ არის? ანდა უკეთურობა, რომელიც მთლიანად უპირისპირდება სიწმინდეს, ასევე ყველა შემთხვევაში არა ჰგავს საკუთარ თავს? და განა ყოველივე უკეთური ერთი და იგივე არ არის თავისი ბუნებით, თავისი არსით?
ევთიფრონი რასაკვირველია, სოკრატე.
სოკრატე მაშინ მითხარი, რა არის, შენი აზრით, წმინდა და რა - უკეთური?
ევთიფრონი მე ვამტკიცებ, რომ წმინდაა ის, რასაც ამჟამად ჩავდივარ. სულ ერთია, რას ეხება საქმე, - მკვლელობას, მკრეხელობას თუ სხვა რაიმე ამგვარს, სიწმინდე ისაა, რომ პასუხი აგებინო დამნაშავეს, მამა იქნება ის, დედა თუ ვინც გნებავს სხვა; ხოლო თუ პასუხს არ აგებინებ, მე უკეთურობად მივიჩნევ ამას. მაშ, დაუკვირდი, სოკრატე, რაოდენ სარწმუნო საბუთს მოგიტან იმ აზრის სისწორის დასტურად, - რამდენჯერ მითქვამს ეს სხვებისთვისაც! - რომ, საცა სამართალია, ხელს არ უნდა ვაფარებდეთ დამნაშავეს, ვინც უნდა იყოს იგი. მართლაცდა, ადამიანები ხომ ღმერთთა შორის უკეთესსა და უსამართლიანესს უწოდებენ ზევსს, მაგრამ, იმავდროულად, აღიარებენ, რომ მან ბორკილები დაადო მამამისს, რომელიც განუკითხავად ნთქამდა თავის შვილებს; ხოლო ამ უკანასკნელმა, თავის მხრივ, სხვაგვარი განუკითხაობის სანაცვლოდ კიდევაც დაასაჭურისა საკუთარი მამა. მე კი მრისხავენ იმის გამო, რომ უსამართლობის საზღაურად პასუხს ვთხოვ მამაჩემს, და, ამრიგად, თავიანთ თავსვე ეწინააღმდეგებიან, რაკიღა სხვადასხვანაირად აფასებენ ღმერთების საქციელს და ჩემსას.
სოკრატე კი მაგრამ, ევთიფრონ, იმიტომ ხომ არ მდებენ ბრალს, რომ ვერ ვიტან, როცა ასე მელაპარაკებიან ღმერთებზე. შესაძლოა, ზოგიერთმა ეს მართლაც დანაშაულად ჩამითვალოს. მაგრამ თუ შენ, სარწმუნოების საკითხებში ესოდენ ღრმად ჩახედული კაცი, იზიარებ ყოველივე ამას, მეტი რა გზაა, ისე გამოდის, რომ ჩვენც უნდა გავიზიაროთ. ანკი რა გვეთქმის, როცა ამ საქმისა არაფერი არ გაგვეგება. მაგრამ, მეგობრობის ღმერთის გულისთვის, ერთი ეს მითხარი, ევთიფრონ, თუ გჯერა, რომ ყოველივე ეს მართლა ასე მოხდა?
ევთიფრონი უფრო დიდი საოცრებებიც მომხდარა, სოკრატე, რაზედაც წარმოდგენაც არა აქვს ბრბოს.
სოკრატე მაშასადამე, შენ აღიარებ, რომ ღმერთებს შორის მართლაც ხდება ბრძოლები, საშინელებანი, შეტაკებები და სხვა მისთანანი, რასაც გვაუწყებენ პოეტები და რითაც აჭრელებულია ჩვენი დიდებული მხატვრების მიერ მოხატული წმინდა საგნები, ისევე როგორც ამნაირი გამოსახულებებით უხვად შემკული მოსასხამი, დიდი პანათენური დღესასწაულის დროს რომ ააქვთ აკროპოლისზე? ყოველივე ამას ჭეშმარიტებად უნდა ვთვლიდეთ, ჩემო ევთიფრონ?
ევთიფრონი არა მარტო მაგას, სოკრატე; თუ გნებავს, როგორც წეღან გეუბნებოდი, ბევრ სხვა რამესაც გიამბობ ღმერთებზე, და დარწმუნებული ვარ, განცვიფრებული დარჩები ჩემი ნაამბობით.
სოკრატე ეჭვიც არ მეპარება; მაგრამ ამას სხვა დროს მიამბობ, როცა მოცლილები ვიქნებით. ახლა კი ეცადე უფრო ნათლად მიპასუხო ჩემს წეღანდელ კითხვაზე. რადგან შენი წინა პასუხით საკმაოდ ზუსტად ვერ ამიხსენი, ჩემო მეგობარო, რა არის სიწმინდე: მხოლოდ ის მითხარი, რომ სიწმინდე ისაა, რასაც ამჟამად სჩადიხარ, ესე იგი, მკვლელობას აბრალებ მამაშენს.
ევთიფრონი და მართალიც გითხარი, სოკრატე.
სოკრატე შეიძლება; მაგრამ, ევთიფრონ, ბევრი სხვა რამეც ხომ მიგაჩნია სიწმინდედ?
ევთიფრონი რა თქმა უნდა.
სოკრატე თუ გახსოვს, მე იმას კი არა გთხოვდი, რომ სიწმინდის ურიცხვი სიმრავლიდან ორიოდე ნიმუში მოგეტანა ჩემთვის, არამედ იმას, რომ განგემარტა სიწმინდის ზოგადი არსი, რომლის თანახმადაც, წმინდაა ყოველივე ის, რაც არის წმინდა. რადგან შენ თვითონ ამბობდი, რომ ყოველივე წმინდა და უკეთური ერთადერთი არსის თანახმადაა წმინდა და უკეთური. ან იქნებ არ გახსოვს?
ევთიფრონი ცხადია, მახსოვს.
სოკრატე მაშ, ამიხსენი, მაინც რა არის ეს არსი? მინდა ყოველთვის თვალწინ მედგას და საზომად ვიყენებდე მას, რათა შემეძლოს ვამტკიცო, რომ გინდ შენი და გინდ სხვისი ქცევა წმინდაა, თუკი მას ეთანხმება, თუ არადა, არ არის წმინდა.
ევთიფრონი თუკი ასე ძალიან გინდა, ახლავე აგიხსნი, სოკრატე.
სოკრატე რასაკვირველია, მინდა.
ევთიფრონი წმინდაა ის, რაც ღმერთებს მოსწონთ, ხოლო ის, რაც არ მოსწონთ - უკეთური.
სოკრატე დიდებულია, ევთიფრონ. ახლა კი ზუსტად ისე მიპასუხე, როგორც მე გთხოვდი. მართალია, ჯერ კიდევ არ ვიცი, სწორია თუ არა შენი პასუხი, მაგრამ მე შენ გეტყვი, გაგიჭირდება დამიმტკიცო მისი სისწორე!
ევთიფრონი მაგის მეტი გასაჭირი ნუ მომცა ღმერთმა.
სოკრატე მაშ, მოდი, დავუფიქრდეთ ჩვენს სიტყვებს. ღმერთების მოსაწონი საქმე და ღმერთების მოსაწონი კაცი წმინდაა, ხოლო მათთვის საძულველი საქმე თუ კაცი - უკეთური. მეორეს მხრივ, წმინდა და უკეთური ერთი და იგივე რამ კი არ არის, არამედ პირწმინდად უპირისპირდებიან ერთმანეთს. ასეა, არა?
ევთიფრონი რაღა თქმა უნდა.
სოკრატე მაშ, სწორად ვმსჯელობთ?
ევთიფრონი მე მგონია, სოკრატე, აკი გითხარი.
სოკრატე მაგრამ შენ ისიც მითხარი, ევთიფრონ, რომ ღმერთები ერთმანეთს ვერ ეგუებიან, ერთმანეთს მტრობენ და ებრძვიან. ესეც ხომ ითქვა?
ევთიფრონი დიახ, ითქვა.
სოკრატე კი მაგრამ, რატომ ვერ მორიგებულან ღმერთები, რის გამო მტრობენ და ებრძვიან ერთიმეორეს? მოდი, დავფიქრდეთ. მე და შენ რომ ამა თუ იმ რაოდენობის თაობაზე ვერ შევთანხმებოდით ერთმანეთს, კერძოდ იმაზე, თუ რომელია უფრო დიდი და რომელი - მცირე, როგორ გგონია, ამ უთანხმოების გამო გაგულისებულნი ერთმანეთს გადავემტერებოდით თუ დაუყოვნებლივ დავიწყებდით გამოთვლას და თანხმობას მივაღწევდით?
ევთიფრონი ცხადია, მივაღწევდით.
სოკრატე მაშასადამე, თუკი რაიმე საგანთა სიდიდისა და სიპატარავის თაობაზე მოგვიწევდა კამათი, საკმარისი იქნებოდა გაგვეზომა ისინი და სულ მალე ბოლოს მოვუღებდით ჩვენს დავას?
ევთიფრონი დიახ.
სოკრატე ზუსტად ასევე, მე მგონია, თუკი სიმძიმისა და სიმსუბუქის გარჩევაზე მიდგებოდა საქმე, სასწორის მეშვეობით აქაც ადვილად გამოვნახავდით საერთო ენას.
ევთიფრონი უეჭველად.
სოკრატე კი მაგრამ, მაინც რა არის ის, რისი ზუსტი საზომიც არ გაგვაჩნია და რის თაობაზე ჩვენი დავაც შეიძლება გულისწყრომასა და ერთმანეთის მტრობაში გადაიზარდოს? იქნებ აგრე ჰაიჰარად ვერც მიპასუხო, მაგრამ დაფიქრდი, განა მართალი არ ვიქნები თუ ვიტყვი, რომ ესაა სამართლიანი და უსამართლო, მშვენიერი და მახინჯი, კეთილი და ბოროტი? განა სწორედ მათზე დავისას, როცა არავითარი ზუსტი საზომი არ მოგვეძებნება ჩვენი შეხედულებების შესათანხმებლად, ერთმანეთის მტრები არ ვხდებით მეც, შენცა და ყველა სხვა კაციც?
ევთიფრონი სწორედ ეგაა, სოკრატე, ჩვენი უთანხმოების მიზეზი.
სოკრატე მერედა, ღმერთები, ევთიფრონ? თუკი მათ შორისაც თავს იჩენს ხოლმე უთანხმოება, განა სწორედ ამის გამო არ იჩენს?
ევთიფრონი უთუოდ.
სოკრატე ამრიგად, ჩემო ღირსეულო ევთიფრონ, შენი თქმისა არ იყოს, ღმერთთაგან ზოგს ერთი რამ მიაჩნია სამართლიანად, მშვენიერად, მახინჯად, კეთილად და ბოროტად, ზოგს კი - მეორე. ამიტომაც, თუ დაობენ, მხოლოდ ამის გამო დაობენ; ასეა, არა?
ევთიფრონი მართალს ბრძანებ.
სოკრატე ასე რომ, თითოეულ ღმერთთაგანს სწორედ ის მიაჩნია მშვენიერად და კეთილად, რაც მოსწონს, ხოლო რაც მათ უპირისპირდება, სძულს?
ევთიფრონი რა თქმა უნდა.
სოკრატე მაშასადამე, შენი აზრით, ერთი და იგივე რამ მათთვის სამართლიანიცაა და უსამართლოც; სწორედ ეს სხვადასხვაობაა იმის მიზეზი, რომ ისინი ედავებიან და მტრობენ ერთმანეთს; ასეა, არა?
ევთიფრონი დიახ, ასეა.
სოკრატე ამრიგად, როგორც ჩანს, ერთი და იგივე რამ ღმერთებს შეიძლება უყვარდეთ და სძულდეთ კიდეც; ერთი და იგივე რამ სასიამოვნოც იყოს მათთვის და უსიამოვნოც.
ევთიფრონი ეგრე გამოდის.
სოკრატე ესე იგი, ჩვენი მსჯელობის თანახმად, ჩემო ევთიფრონ, ზოგიერთი რამ ერთდროულად წმინდაცაა და უკეთურიც.
ევთიფრონი როგორც ირკვევა.
სოკრატე მაშასადამე, ჩემო საოცარო, შენ ჯერ კიდევ არ გაგიცია პასუხი ჩემს კითხვაზე; ვინაიდან იმას როდი გეკითხებოდი, თუ ერთსა და იმავე დროს რა არის წმინდაც და უკეთურიც. ახლა კი ირკვევა, რომ ის, რაც ღმერთებს სიამოვნებს, შეიძლება უსიამოვნოც იყოს მათთვის. ამრიგად, ნუ გაგიკვირდება, ჩემო ევთიფრონ, თუკი ის, რასაც ახლა სჩადიხარ, რათა პასუხი აგებინო მამაშენს, შესაძლოა, სასიამოვნოდ დაურჩეს ზევსს, მაგრამ არ ესიამოვნოს კრონოსს და ურანოსს, ან სასიამოვნო იყოს ჰეფესტოსათვის, ხოლო ჰერასათვის - უსიამოვნო; და ზუსტად იგივე ითქმის სხვა ღმერთების მიმართაც, თუკი ისინი ერთმანეთს არ ეთანხმებიან ამ საკითხში.
ევთიფრონი მაგრამ, ჩემის აზრით, სოკრატე, შეუძლებელია ღმერთებს შორის უთანხმოება ჩამოვარდეს იმ საკითხთან დაკავშირებით, რომ პასუხი უნდა მოეთხოვოს უსამართლო მკვლელს.
სოკრატე მერე რა, ევთიფრონ? განა კაცთა შორის კი სადავოდ გაუხდია ვინმეს, რომ პასუხი უნდა მოეთხოვოს კაცის უსამართლოდ მკვლელსა თუ სხვა რამ უსამართლობის ჩამდენს?
ევთიფრონი ამაზე დავა არ მოიშლება, არც სხვაგან და, მით უმეტეს, არც სამსჯავროებში, ვინაიდან თვით პირწავარდნილი დამნაშავენიც კი რას არ ამბობენ და რას არ სჩადიან, ოღონდ კი თავი დააღწიონ სასჯელს.
სოკრატე კი მაგრამ, ევთიფრონ, ნუთუ აღიარებენ დანაშაულს? აღიარების შემდეგ კი აცხადებენ, რომ არ იმსახურებენ სასჯელს?
ევთიფრონი არა, მაგისი კი რა მოგახსენო.
სოკრატე მაშასადამე, ყველაფერს როდი ამბობენ და ყველაფერს როდი სჩადიან. ჩემის აზრით, ისინი ვერ გაბედავენ იმის თქმას, რომ, თუმცაღა დამნაშავენი არიან, მაინც არ იმსახურებენ სასჯელს; არამედ მხოლოდ თავიანთი უდანაშაულობის დამტკიცება სურთ; ასეა, არა?
ევთიფრონი მართალს ბრძანებ.
სოკრატე ამრიგად, იმაზე კი არ დაობენ, რომ დამნაშავენი არ უნდა დაისაჯონ, არამედ მხოლოდ იმაზე, მართლა დამნაშავენი არიან თუ არა, და როდის რა დააშავეს.
ევთიფრონი ამასაც მართალს ბრძანებ.
სოკრატე კი მაგრამ, განა იგივე არ ითქმის ღმერთების მიმართ, თუკი, შენივე სიტყვით, ისინი მართლაც დაობენ იმაზე, თუ რა არის სამართლიანი და რა - უსამართლო? და განა ერთნი არ ამტკიცებენ, მეორენი უსამართლოდ გვექცევიანო, მეორენი კი არ უარყოფენ ამას? ხომ ცხადია, ჩემო საოცარო, რომ ვერავინ, ღმერთი იქნება ის თუ კაცი, ვერ გაბედავს იმის მტკიცებას, რომ დამნაშავე არ უნდა დაისაჯოს.
ევთიფრონი მართალი ხარ, ჩემო სოკრატე, ყოველ შემთხვევაში, ზოგადად მაინც.
სოკრატე ნურც კერძოს გამორიცხავ, ევთიფრონ, ვინაიდან, როცა დაობენ, ადამიანებიცა და ღმერთებიც რაღაც კერძოს გამო დაობენ, თუკი ღმერთები მართლა დაობენ ერთმანეთს შორის. ერთნი ამბობენ, რომ ესა და ეს საქმე სამართლიანია, მეორენი კი უსამართლოდ მიიჩნევენ მას; ან, იქნება, არ არის ასე?
ევთიფრონი რაღა თქმა უნდა.
სოკრატე მაშ, ახლა მეც ამიხსენი, ჩემო ძვირფასო ევთიფრონ, ეგება ჭკუა მომემატოს: რა საბუთი მოგეძებნება იმის დასტურად, რომ ყველა ღმერთი უსამართლობად მიიჩნევს იმ კაცის სიკვდილს, რომელიც თქვენი მოიჯარადრე იყო, მერე კი კაცისმკვლელი გახდა, რისთვისაც ბორკილები დაადო მოკლულის ბატონმა და ამის შედეგად თვითონაც მოკვდა მანამ, სანამდის ბორკილების დამდები შეიტყობდა მისნებისაგან, თუ რა უნდა ეყო მისთვის? ანდა რით დამიმტკიცებ, თითქოს ყველა ღმერთი იწონებს იმას, რომ შვილი მკვლელობას აბრალებს და სამართალში აძლევს საკუთარ მამას? ეცადე წარმომიდგინო იმის სარწმუნო საბუთი, რომ უკლებლივ ყველა ღმერთი მართებულად მიიჩნევს ამნაირ საქციელს; და თუ შესძლებ წარმომიდგინო, მთელი სიცოცხლის მანძილზე შენი სიბრძნის მაქებარი ვიქნები.
ევთიფრონი საკმაოდ ძნელი საქმეა; და მაინც, მე შემიძლია სრული სიცხადით დაგიმტკიცო ეს.
სოკრატე ახლა კი მესმის, რომ მსაჯულებზე უფრო გონებაჩლუნგი გგონივარ, ვინაიდან მათ, ალბათ, ადვილად დაუმტკიცებ, რომ მამაშენის საქციელი უსამართლოა და, მაშასადამე, ღმერთებისათვის საძულველიც.
ევთიფრონი რა თქმა უნდა, დავუმტკიცებ, ჩემო სოკრატე, თუკი კეთილინებებენ და მომისმენენ.
სოკრატე რასაკვირველია, მოგისმენენ, თუკი ყურადღების ღირსად მიიჩნიეს შენი სიტყვები. მაგრამ, აი, რა აზრი მომივიდა თავში, ვიდრე შენს პასუხს ვისმენდი, და რაზე ვფიქრობ: დავუშვათ და ევთიფრონმა მართლაც დამაჯერებლად დამიმტკიცა, რომ ყველა ღმერთს უსამართლობად მიაჩნია ეს მკვლელობა; მერედა, განა ევთიფრონის წყალობით უკეთ გავიგებ, რა არის წმინდა და რა - უკეთური? დავუშვათ, რომ ეს საქმე საძულველია ყველა ღმერთისთვის; მაგრამ ჩვენ ხომ ეს-ესაა გავარკვიეთ, რომ ამით როდი განისაზღვრება წმინდა და უკეთური, რადგან ის, რაც ღმერთებისათვის საძულველია, შეიძლება სასურველიც იყოს მათთვის. ამიტომაც გათავისუფლებ, ევთიფრონ, შემდგომი მტკიცებისაგან. თუ გნებავს, დავუშვათ, რომ ყველა ღმერთს უსამართლოდ და საძულველად უჩანს ეს საქმე. მაგრამ შემდეგნაირად ხომ არ შევასწოროთ ჩვენი მსჯელობა: უკეთურია ის, რაც არცერთ ღმერთს არ მოსწონს, ის კი, რაც ყველა ღმერთს მოსწონს - წმინდა; ხოლო ის, რაც ზოგიერთ ღმერთს უყვარს და ზოგიერთს სძულს, ან არც ერთია და არც მეორე, ან ორივეა ერთად. თანახმა ხარ თუ არა, რომ ასე განვსაზღვროთ უკეთური და წმინდა?
ევთიფრონი ვითომ რა გვიშლის ხელს, სოკრატე?
სოკრატე მე - არაფერი, მაგრამ შენზე იფიქრე, ევთიფრონ: თუ ამ განსაზღვრას აღიარებ, განა ასე ადვილად ამიხსნი იმას, რასაც დამპირდი?
ევთიფრონი დიახ, მე თანახმა ვარ წმინდად ვაღიარო ის, რაც ყველა ღმერთს უყვარს, ხოლო ის, რაც ყველა ღმერთს სძულს, - უკეთურად.
სოკრატე რა ვქნათ, ევთიფრონ, განვიხილოთ რამდენად მართებულია ჩვენი განსაზღვრა თუ მოვეშვათ მას და ზუსტად ასევე მოვიქცეთ როგორც ჩვენი, ისე სხვისი მსჯელობის მიმართ, ესე იგი, უყოყმანოდ ვაღიაროთ და გავიზიაროთ ყველაფერი, ვინც რას გვეტყვის? თუ, პირიქით, უნდა ავწონ-დავწონოთ ის, რასაც გვეუბნებიან?
ევთიფრონი უნდა ავწონ-დავწონოთ; მაგრამ რაც შეეხება ჩვენს განსაზღვრას, ვფიქრობ, კარგად ითქვა, რაც ითქვა.
სოკრატე ახლავე უკეთ გამოჩნდება, ჩემო კეთილო. ერთი ამასაც დაუკვირდი: წმინდა იმიტომაა წმინდა, რომ ღმერთებს უყვართ, თუ, პირიქით, იმიტომ უყვართ, რომ წმინდაა?
ევთიფრონი არ მესმის, რას ამბობ, სოკრატე.
სოკრატე ვეცდები უფრო გარკვევით გითხრა. ჩვენ ვამბობთ: აღებული და ამღები, წაყვანილი და წამყვანი, დანახული და დამნახველი. გესმის თუ არა, რომ ყველა ეს სიტყვა განსხვავდება ერთმანეთისგან? ანდა თუ ხვდები, რაში მდგომარეობს ეს განსხვავება?
ევთიფრონი მე მგონია, ვხვდები.
სოკრატე მაშასადამე, საყვარელიც განსხვავდება მოყვარულისაგან?
ევთიფრონი რა თქმა უნდა.
სოკრატე მაშინ მითხარი, აღებული იმიტომაა აღებული, რომ ის აიღეს, თუ სხვა რამის გამო?
ევთიფრონი არა, იმიტომ, რომ აიღეს.
სოკრატე ხოლო წაყვანილი იმიტომაა წაყვანილი, რომ წაიყვანეს და დანახული - იმიტომ, რომ დაინახეს?
ევთიფრონი რასაკვირველია.
სოკრატე მაშასადამე, საგანს იმიტომ კი არ ხედავენ, რომ ის დანახულია, არამედ პირიქით, იმიტომაა დანახული, რომ მას ხედავენ; ზუსტად ასევე, იმიტომ კი არ მიჰყავთ რამე, რომ ის წაყვანილია, არამედ იმიტომაა წაყვანილი, რომ მიჰყავთ; არც რამეს იღებენ იმიტომ, რომ ის აღებულია, არამედ იმიტომაა აღებული, რომ აღებულ იქნა. ხომ გესმის, ევთიფრონ, რისი თქმა მსურს? მე მინდა გითხრა, რომ როცა რაიმე იქმნება ან განიცდება, იმიტომ კი არ იქმნება, რომ ის ქმნადია, არამედ იმიტომაა ქმნადი, რომ იქმნება, ისევე როგორც ვინმე იმიტომ კი არ განიცდის რასმე, რომ ის განმცდელია, არამედ იმიტომაა განმცდელი, რომ რაღაცას განიცდის. ან, იქნება, არ მეთანხმები?
ევთიფრონი ცხადია, გეთანხმები.
სოკრატე კი მაგრამ, განა საყვარელიც ვიღაცის მიერ არ განიცდება?
ევთიფრონი რა თქმა უნდა.
სოკრატე მაშასადამე, ამ შემთხვევაშიც იგივე ითქმის; საყვარელი იმიტომ კი არ უყვართ, რომ ის საყვარელია, არამედ იმიტომაა საყვარელი, რომ უყვართ.
ევთიფრონი უთუოდ.
სოკრატე მერედა, რას ვიტყვით, რა არის წმინდა, ევთიფრონ, თუ არა ის, რაც, შენივე თქმით, ყველა ღმერთს უყვარს?
ევთიფრონი დიახ.
სოკრატე კი მაგრამ, რატომ უყვართ? იმიტომ, რომ წმინდაა თუ სხვა რამ მიზეზის გამო?
ევთიფრონი არა, იმიტომ, რომ წმინდაა.
სოკრატე ესე იგი, წმინდა იმიტომ უყვართ, რომ წმინდაა, და იმიტომ როდია წმინდა, რომ უყვართ?
ევთიფრონი როგორც ჩანს.
სოკრატე მაგრამ, მეორეს მხრივ, ის, რაც საყვარელია ღმერთებისათვის, განა მხოლოდ იმიტომ არაა საყვარელი, რომ ღმერთებს უყვართ?
ევთიფრონი უეჭველად.
სოკრატე ასე რომ, შენივე თქმისა არ იყოს, ის, რაც ღმერთებს უყვართ, არ არის წმინდა, და არც წმინდაა ის, რაც ღმერთებს უყვართ, არამედ განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან.
ევთიფრონი როგორ, სოკრატე?
სოკრატე როგორ და ისე, რომ, ჩვენი შეთანხმების მიხედვით, წმინდა იმიტომ უყვართ, რომ წმინდაა, და იმიტომ როდია წმინდა, რომ უყვართ; ასეა, არა?
ევთიფრონი დიახ.
სოკრატე მაშინ, როდესაც ღმერთებისათვის საყვარელი მხოლოდ იმიტომაა საყვარელი, რომ ღმერთებს უყვართ და არა პირიქით, იმიტომ როდი უყვართ, რომ თავისთავადაა საყვარელი.
ევთიფრონი მართალს ბრძანებ.
სოკრატე კი მაგრამ, ჩემო ძვირფასო ევთიფრონ, ღმერთებისათვის საყვარელი და წმინდა რომ ერთი და იგივე რამ იყოს, მაშინ, რაკი წმინდა იმიტომ უყვართ, რომ ის წმინდაა, - გამოვიდოდა, რომ ღმერთებისათვის საყვარელიც იმიტომ უყვართ, რომ ის თავისთავად საყვარელია. მეორეს მხრივ, რაკი ღმერთებისათვის საყვარელი იმიტომაა საყვარელი, რომ ღმერთებს უყვართ, წმინდაც იმიტომ იქნებოდა წმინდა, რომ ღმერთებისთვის საყვარელია. ახლა ხომ ხედავ, რომ ეს ორი რამ პირწმინდად განსხვავდება ერთმანეთისგან: ერთი მხოლოდ იმიტომაა საყვარელი, რომ ღმერთებს უყვართ, მეორე კი იმიტომ უყვართ, რომ თავისთავადაა საყვარელი. ასე რომ, ჩემო ევთიფრონ, როდესაც გთხოვე განგესაზღვრა, რა არის წმინდა, შენ, როგორც ჩანს, არ ისურვე მისი ნამდვილი არსი გეჩვენებინა ჩემთვის და მხოლოდ მის შემთხვევით ნიშანზე მიმითითე, კერძოდ, მითხარი - წმინდის თვისება ის არის, რომ ყველა ღმერთს უყვარსო, მის არსზე კი არაფერი გითქვამს. ამიტომ, თუ არ გეზარება, ნურაფერს დამიმალავ. კვლავ დავუბრუნდეთ ჩვენს კითხვას და თავდაპირველად ამიხსენი, რა არის წმინდა, მაგრამ ისე, რომ ნუღარ ვიძიებთ - საყვარელია ღმერთებისათვის თუ კიდევ სხვა რამ თვისება აქვს? ამაზე ნუღარ ვიდავებთ. მაშ, გულახდილად მითხარი, რა არის წმინდა და რა - უკეთური?
ევთიფრონი მართალი გითხრა, აღარც კი ვიცი, როგორ გამოვხატო ჩემი აზრი, სოკრატე; რადგანაც ჩვენ მიერ წამოყენებული ყველა დებულება ირყევა და იმ ადგილზე ვეღარა რჩება, რომელიც ჩვენ მივუჩინეთ.
სოკრატე როგორც ჩანს, ყველაფერი, რასაც აქამდე ამბობდი, ევთიფრონ, ჩემს წინაპარ დედალოსს უთქვამს; მე რომ წამომეყენებინა ეს დებულებები, უთუოდ მასხრად ამიგდებდი და იტყოდი, რომ ამნაირი ნათესაობის გამო ჩემი სიტყვიერი ქმნილებებიც ირყევიან და იმ ადგილზე ვეღარა რჩებიან, რომელიც მე მივუჩინე. მაგრამ რაკი ისინი შენ გეკუთვნიან, ამიტომ სხვანაირი ხუმრობა გვმართებს, ვინაიდან, ხომ ხედავ, რომ ეგ შენი დებულებები თავიანთ ადგილს ვეღარ პოულობენ.
ევთიფრონი მე კი მგონია, სოკრატე, რომ ამ დებულებებთან დაკავშირებით სხვანაირი ხუმრობის ძებნა არ დაგვჭირდება, ვინაიდან მე კი არ მივანიჭე ის მერყეობა, რის გამოც ისინი თავიანთ ადგილას ვერ ჩერდებიან, არამედ სწორედ შენ მიმაჩნიხარ დედალოსად, - მათი მერყეობის ნამდვილ მიზეზად. რადგანაც ჩემზე რომ ყოფილიყო დამოკიდებული, ისინი უძრავად დარჩებოდნენ თავიანთ ადგილას.
სოკრატე თუ ასეა, ჩემო მეგობარო, დედალოსზე დიდი ხელოვანი ვყოფილვარ და ეგაა; ვინაიდან ის მხოლოდ საკუთარ ქმნილებებს ანიჭებდა მოძრაობის უნარს, მე კი არა მარტო ჩემსას, არამედ, როგორც ირკვევა, სხვისასაც. მაგრამ ამ ჩემს ხელოვნებაში ყველაზე საოცარი მაინც ისაა, რომ მე ჩემდა უნებურად ვემსახურები მას. ვინაიდან, ჩემი ნება რომ ყოფილიყო, დედალოსის ხელოვნებასა და ტანტალოსის საუნჯეს, ერთად აღებულს, ვამჯობინებდი იმას, რომ ურყევად დამედგინა და დამეფუძნებინა ჩემი დებულებები. მაგრამ მოვეშვათ ამას. და რაკი შენ, როგორც ჩანს, თავის შეწუხება არ გსურს, ამიტომ მხარში ამოგიდგები, რათა ამრიგად მასწავლო, რა არის წმინდა. მაგრამ წინასწარ ნუ დაეცემი სულით, არამედ დაუკვირდი, აუცილებლად მიგაჩნია თუ არა, რომ ყოველივე ის, რაც წმინდაა, იმავდროულად, სამართლიანიც უნდა იყოს?
ევთიფრონი დიახ, მიმაჩნია.
სოკრატე კი მაგრამ, ყოველივე ის, რაც სამართლიანია, ნუთუ წმინდაცაა? ან, იქნებ, ყოველივე წმინდა რომ მიგაჩნია სამართლიანად, იმავე დროს, ყოველივე სამართლიანს კი არა თვლი წმინდად, არამედ მხოლოდ ზოგიერთს, ზოგიერთს კი არა?
ევთიფრონი რა ვქნა, სოკრატე, რომ არ შემიძლია მივსდიო შენს აზრს.
სოკრატე კი მაგრამ, შენ ხომ ჩემზე უმცროსი ხარ და, თანაც, იმდენადვე დამივარდები ასაკით, რამდენადაც მაჭარბებ სიბრძნით. მაგრამ, როგორც წეღან გეუბნებოდი, თავის შეწუხება არა გსურს, მხოლოდ იმიტომ, რომ აღარ იცი, სად წაიღო ეგ შენი სიბრძნე. მაშ, თავს ძალა დაატანე, ჩემო ნეტარო! ჩემი სიტყვების გაგებას რა უნდა? ვინაიდან მხოლოდ იმის საპირისპიროს ვამტკიცებ, რასაც გვეუბნება პოეტი: „ალბათ, იმიტომ არ ახსენებ ზევსს, ყოვლის შემქმნელს, რომ შიშს ყოველთვის თან სდევს სირცხვილი“. მე არ ვეთანხმები ამ პოეტს. გითხრა, რატომ?
ევთიფრონი მითხარი, გეთაყვა.
სოკრატე მე არა მგონია, რომ „შიშს ყოველთვის თან სდევს სირცხვილი“. ჩემის აზრით, ბევრს ეშინია ავადმყოფობის, სიღარიბის და მრავალი სხვა მსგავსი რამისაც, მაგრამ, თუმცაღა ეშინია, ყოველ შემთხვევაში, არა რცხვენია იმისი, რისაც ეშინია. შენ რაღას იტყვი?
ევთიფრონი დიახ, აგრეა.
სოკრატე მე თუ მკითხავ, პირიქით, „სირცხვილს ყოველთვის თანა სდევს შიში“. მართლაცდა, განა შეიძლება კაცს რაღაცისა რცხვენოდეს და იმავდროულად არ ეშინოდეს, სახელი გამიტყდებაო?
ევთიფრონი შეუძლებელია, არ ეშინოდეს.
სოკრატე მაშასადამე, სცდება, ვინც ამბობს, რომ „შიშს ყოველთვის თან სდევს სირცხვილი“. პირიქით, „სირცხვილს ყოველთვის თანა სდევს შიში“, რადგანაც არ შეიძლება ითქვას, რომ სადაც შიშია, იქვეა სირცხვილიც. მართლაცდა, შიში უფრო ფართო ცნებაა, ვიდრე სირცხვილი, ვინაიდან სირცხვილი მხოლოდ შიშის ნაწილად გვევლინება, ისევე როგორც კენტი მხოლოდ ნაწილია მთელი რიცხვისა, ასე რომ, როდესაც ამბობენ რიცხვიო, ეს ჯერ კიდევ არ ნიშნავს იმას, რომ ის კენტია, მაშინ როდესაც კენტი უსათუოდ გულისხმობს რიცხვს. ახლა მაინც ხომ მომსდევ?
ევთიფრონი ფეხდაფეხ.
სოკრატე ადრეც ამასვე გეკითხებოდი; მინდოდა გამეგო, სამართლიანი იმავდროულად წმინდაც არის? თუ წმინდა ყოველთვის სამართლიანია, მაგრამ სამართლიანი ყოველთვის როდია წმინდა, რაკიღა წმინდა მხოლოდ ნაწილია სამართლიანისა? მეთანხმები თუ სხვაგვარად ფიქრობ?
ევთიფრონი არა, გეთანხმები; ჩემის აზრით, მართალი უნდა იყო.
სოკრატე მაშ, დაუკვირდი, რა გამოდის აქედან. თუ წმინდა მხოლოდ ნაწილია სამართლიანისა, როგორც ჩანს, უნდა გავარკვიოთ, სამართლიანის მაინც რა ნაწილია იგი. ზუსტად ასევე, შენ რომ გეკითხა ზემოხსენებულ რიცხვთან დაკავშირებით: რიცხვის რა ნაწილია ლუწიო, მე გეტყოდი - ისეთი ნაწილი, რომელიც ორ უთანაბრო კი არა, თანაბარ ნაწილად იყოფა-მეთქი. ასეა, არა?
ევთიფრონი დიახ.
სოკრატე მაშ, შენი მხრივ, ეცადე ამიხსნა, სამართლიანის რა ნაწილია წმინდა, რათა მას შემდეგ, რაც ამომწურავად გავიგებ შენგან, რა არის წმინდა და რა არა, იმის საშუალება აღარ მივცე მელეტოსს, რომ ცილი დამწამოს და უღმერთობა დამაბრალოს.
ევთიფრონი ჩემის აზრით, სოკრატე, წმინდა და ღვთისნიერი სამართლიანის ის ნაწილია, რომელიც ღვთისმსახურებას უკავშირდება. სამართლიანის დანარჩენი ნაწილი კი იქნება ის, რაც ადამიანთა ურთიერთობაში ვლინდება.
სოკრატე როგორც ჩანს, მართალს ამბობ, ევთიფრონ; მაგრამ ცოტა რამ მაინც მაკლია: კარგად არ მესმის, რას უწოდებ მსახურებას. შენ, ალბათ, არ მიგაჩნია, რომ ღვთისმსახურება იგივეა, რაც მსახურება ყველა სხვა რამის მიმართ. ასე მაგალითად, ჩვენ ხომ ვამბობთ, რომ ყველას კი არ შეუძლია მოემსახუროს ცხენებს, არამედ მხოლოდ მეჯინიბეს. ასეა, არა?
ევთიფრონი რა თქმა უნდა.
სოკრატე მაშასადამე, ცხენების მომსახურება მეჯინიბის საქმეა, არა?
ევთიფრონი დიახ.
სოკრატე ვერც ძაღლებს მოემსახურება და მოუვლის ყველა, მეძაღლის გარდა.
ევთიფრონი ვერა.
სოკრატე ასე რომ, ძაღლების მომსახურება და მოვლაპატრონობა მეძაღლის საქმეა, არა?
ევთიფრონი დიახ.
სოკრატე ისევე, როგორც ჯოგის - მეჯოგისა?
ევთიფრონი რა თქმა უნდა.
სოკრატე ხოლო ღვთისნიერება და სიწმინდე ღვთისმსახურების საქმეა; ხომ ასეა, ევთიფრონ?
ევთიფრონი სწორედ ასეა.
სოკრატე მაგრამ, ყოველგვარი მსახურების მიზანი ხომ ისაა, რომ რაიმე არგოს და სასიკეთოდ წაადგეს იმას, რასაც ემსახურება. ასე მაგალითად, ცხენები, რომლებსაც ემსახურება მეჯინიბე, მისი ხელობის წყალობით სარგებლობას იღებენ და უფრო უკეთესნი ხდებიან, არა?
ევთიფრონი დიახ.
სოკრატე იგივე ითქმის ძაღლებზე, რომლებსაც ემსახურება მეძაღლე, ჯოგზე, რომელსაც ემსახურება მეჯოგე და ყველა სხვა დანარჩენზედაც. ან, იქნებ, გგონია, რომ მსახურება მავნეა იმისთვის, რასაც ის ემსახურება?
ევთიფრონი არა, ღმერთმანი, არა მგონია.
სოკრატე ესე იგი, სასარგებლოა?
ევთიფრონი რა თქმა უნდა.
სოკრატე მაშასადამე, სიწმინდეც, რომლის მიზანი ღმერთების სამსახურია, სასარგებლო და სასიკეთოა ღმერთებისათვის? იქნებ, მეთანხმები, რომ, როდესაც ამა თუ იმ წმინდა საქმეს ასრულებ, ამით უკეთესს ხდი რომელიღაც ღმერთს?
ევთიფრონი არა, ვფიცავ ზევსს, არ გეთანხმები.
სოკრატე არც მე მგონია, ევთიფრონ, რომ შენ ასე ფიქრობ. ღმერთმა დამიფაროს. კითხვითაც იმიტომ გკითხე, რანაირ ღვთისმსახურებას გულისხმობ-მეთქი, რომ ვერას დიდებით ვერ დავიჯერებ, თითქოს ამნაირს გულისხმობდე.
ევთიფრონი მართალს ამბობ, სოკრატე; არამც და არამც არ ვგულისხმობ ამნაირ ღვთისმსახურებას.
სოკრატე კეთილი და პატიოსანი; მაგრამ მაშინ რანაირ ღვთისმსახურებად უნდა მივიჩნიოთ სიწმინდე?
ევთიფრონი იმნაირად, ჩემო სოკრატე, რანაირადაც მონები ემსახურებიან ბატონებს.
სოკრატე გასაგებია; როგორც ჩანს, სიწმინდე სხვა არა არის რა, თუ არა ერთგვარი მოსამსახურეობა ღმერთების მიმართ.
ევთიფრონი რა თქმა უნდა.
სოკრატე კი მაგრამ, საექიმო ხელოვნების მსახურთათვის რას იტყვი? რას ისახავს მიზნად მათი ხელოვნება, თუ არა ჯანმრთელობას?
ევთიფრონი სხვას არაფერს.
სოკრატე ხოლო გემთმშენებლობის მსახურთა ხელოვნება?
ევთიფრონი რასაკვირველია, გემების მშენებლობას.
სოკრატე ხუროთმოძღვრების მსახურთა ხელოვნება კი - სახლების მშენებლობას, არა?
ევთიფრონი დიახ.
სოკრატე მაშინ ამაზეც მიპასუხე, ჩემო ძვირფასო: რა მიზანს ისახავს ღვთისმსახურება, ან რას არგია იგი ღმერთებს? შენ, რა თქმა უნდა, გეცოდინება ეს, რაკიღა, როგორც თავად ამტკიცებ, კაცთა შორის ყველაზე უკეთ იცნობ იმას, რაც ეხება ღმერთებს.
ევთიფრონი და მართალსაც ვამტკიცებ, სოკრატე.
სოკრატე ჰოდა, მითხარი, ზევსის გულისთვის: მაინც რა არის ის დიადი საქმე, რომელსაც ღმერთები ასრულებენ ჩვენი სამსახურის წყალობით?
ევთიფრონი კი მაგრამ, რამდენ დიდებულ საქმეს ასრულებენ ისინი, სოკრატე?
სოკრატე იგივე ითქმის მხედართმთავრებზედაც, ჩემო ძვირფასო, მაგრამ შენ უყოყმანოდ მეტყოდი - მათი მთავარი საქმე ბრძოლის ველზე გამარჯვების მოპოვებააო; ასეა, არა?
ევთიფრონი რა თქმა უნდა.
სოკრატე ბევრ დიდებულ საქმეს აკეთებენ, ჩემის აზრით, მიწათმოქმედნიც, მაგრამ მათი მთავარი საქმე მაინც სარჩოსაბადებლის მოყვანა გახლავს.
ევთიფრონი რასაკვირველია.
სოკრატე მერედა, იმ დიად საქმეთა შორის, რომელთაც ასრულებენ ღმერთები, მაინც რომელია მთავარი?
ევთიფრონი აკი ამ ცოტა ხნის წინათაც გითხარი, სოკრატე, რომ ძალზე ძნელია დაწვრილებით აგიხსნა ყოველივე ეს. მაგრამ, აი, რას გეტყვი მარტივად: სიტყვით თუ საქმით, ლოცვა-ვედრებითა თუ მსხვერპლშეწირვით აამო ღმერთებს - სწორედ ეს არის სიწმინდე, საკუთარი სახლისა თუ სახელმწიფოს მხსნელი; ხოლო რაც მას უპირისპირდება უკეთურებაა, ძირფესვიანად რომ ანგრევს და მუსრავს ყველაფერს.
სოკრატე მართლაცდა, ევთიფრონ, რომ მოგესურვებინა, უფრო მოკლედაც მიპასუხებდი ამ ჩემს კითხვაზე. მაგრამ, ცხადია, არ გსურს გამანათლო. აი, ახლაც, საკითხის არსს მივადექით თუ არა, შენ თავი აარიდე პირდაპირ პასუხს, რითაც შეგეძლო დამაჯერებლად აგეხსნა ჩემთვის, რა არის სიწმინდე. მაშ, მეტი რა გზა მაქვს, - რაკიღა შემკითხველი იძულებულია უკან მისდევდეს იმას, ვისაც ეკითხება, მიუხედავად იმისა, თუ საით მიჰყავს ამ უკანასკნელს, - კვლავ უნდა გკითხო: მაინც რა მიგაჩნია წმინდად და სიწმინდედ? მსხვერპლშეწირვისა და ლოცვა-ვედრების ხელოვნება ხომ არა?
ევთიფრონი დიახ, სწორედ ეგ.
სოკრატე მაგრამ მსხვერპლშეწირვა ხომ ღმერთებისათვის რაღაცის ძღვნაა, ლოცვა-ვედრება კი - თხოვნა?
ევთიფრონი რა თქმა უნდა, სოკრატე.
სოკრატე მაშასადამე, შენი აზრით, სიწმინდე სხვა არა არის რა, თუ არა იმის ხელოვნება, რომ რაღაცა მისცე ან სთხოვო ღმერთებს?
ევთიფრონი რა კარგად გამიგე, სოკრატე.
სოკრატე იმიტომ, ჩემო ძვირფასო, რომ დახარბებული ვარ შენს სიბრძნეს და გაფაციცებული ვცდილობ ერთი შენი სიტყვაც არ გამომეპაროს. მაგრამ მითხარი, მაინც რა არის მსახურება ღმერთების მიმართ? ნუთუ, როგორც შენ ამბობ, ის, რომ რაღაცა მისცე ან სთხოვო მათ?
ევთიფრონი რა თქმა უნდა.
სოკრატე კი მაგრამ, რისი თხოვნა იქნებოდა მართებული, რა უნდა გვეთხოვა მათთვის, თუ არა ის, რაც გვჭირდება?
ევთიფრონი აბა, სხვა რა?
სოკრატე ხოლო მეორეს მხრივ, რა იქნებოდა მართებული, რა უნდა მიგვეცა ღმერთებისათვის, თუ არა ის, რაც მათ სჭირდება ჩვენგან? რადგან როდესაც ვიღაცას რაღაცას აძლევ, რა ფასი ექნებოდა იმის მიცემას, რაც მას არ სჭირდება?
ევთიფრონი მართალი ხარ, სოკრატე.
სოკრატე გამოდის, რომ სიწმინდე ღმერთთა და კაცთა შორის ერთგვარი აღებ-მიცემობა ყოფილა, ევთიფრონ.
ევთიფრონი დიახ, აღებ-მიცემობაა, თუკი მაინცდამაინც ამნაირი განსაზღვრა მოგწონს.
სოკრატე რა მომაწონებს, თუკი სწორი არ არის. მაგრამ მითხარი, რას არგია ღმერთებს ის ძღვენი, რომელსაც ჩვენგან იღებენ? რას გვარგია მათი საბოძვარი, ყველასათვის ნათელია: მთელი ჩვენი სიკეთე ხომ მხოლოდ მათი ნაბოძვარია. მაგრამ რას არგია მათ ჩვენი ძღვენი? ნუთუ აღებ-მიცემობის ნიჭით ვჯობივართ, რაკიღა ყველაფერს ვიღებთ მათგან, ისინი კი ჩვენგან - არაფერს?
ევთიფრონი რაო, სოკრატე, იქნებ ფიქრობ, რომ ღმერთებს მართლაც რაღაცაში არგია ის, რასაც ჩვენ ვუძღვნით?
სოკრატე უამისოდ, ევთიფრონ, რას აქნევენ ისინი ჩვენს ძღვენს?
ევთიფრონი კი მაგრამ, როგორ გგონია, სხვა რა უნდა იყოს ეს ძღვენი, თუ არა ჩვენი პატივისცემისა და მოწიწების გამოხატულება, ან კიდევ, როგორც წეღან გეუბნებოდი, იმის დასტური, რომ გვსურს რაღაცა ვაამოთ მათ?
სოკრატე მაშასადამე, წმინდა ის არის, ევთიფრონ, რაც სასიამოვნოა ღმერთებისათვის, და არა ის, რაც სასარგებლო ან საყვარელია მათთვის?
ევთიფრონი ჩემის აზრით, ის, რაც ყველაზე მეტად სიამოვნებთ, ყველაზე საყვარელიცაა მათთვის.
სოკრატე ასე რომ, როგორც ირკვევა, წმინდაა ის, რაც საყვარელია ღმერთებისათვის?
ევთიფრონი რა თქმა უნდა.
სოკრატე ამას მეუბნები და მაინც გიკვირს, რომ შენი სიტყვები მყარი კი არა, მერყევნი ჩანან და ბრალად მდებ, თითქოს დედალოსივით სწორედ მე ვარ ამის მიზეზი, მაშინ, როდესაც სინამდვილეში თვითონ შენა ხარ დედალოსზე დიდი ხელოვანი, სწორედ შენ აბრუნებ და წინაუკმო ატრიალებ მათ. ნუთუ ვერ ამჩნევ, რომ ჩვენმა მსჯელობამ სრული წრე შემოხაზა და იმავე წერტილს დაუბრუნდა, საიდანაც დაიწყო? შენ, ალბათ, არ დაგვიწყნია, რომ ცოტა ხნის წინათ წმინდა და ღმერთებისათვის საყვარელი ერთი და იგივე კი არა, ერთმანეთისაგან განსხვავებულ ცნებებად მივიჩნიეთ. ან, იქნებ, არ გახსოვს?
ევთიფრონი ცხადია, მახსოვს.
სოკრატე ახლა კი ვერ ხვდები, რას ამბობ: წმინდაა ის, რაც ღმერთებისთვის საყვარელიაო? მერედა, რა არის ღმერთებისათვის საყვარელი, თუ არა ის, რაც ღმერთებს უყვართ?
ევთიფრონი რა თქმა უნდა.
სოკრატე მაშასადამე, ორში ერთია: ან წეღან მივსულვართ მცდარ დასკვნამდე, ან, თუ წეღანდელი დასკვნა სწორია, ახლა ვცდებით.
ევთიფრონი როგორც ჩანს.
სოკრატე ამრიგად, თავიდან უნდა დავიწყოთ იმის კვლევა, თუ რა არის წმინდა. მე, ჩემდა თავად, მანამ არ მოვეშვები ამ საკითხის კვლევა-ძიებას, სანამ ბოლომდე არ შევიცნობ მას, მხოლოდ შენ ნუ ჩამთვლი ამნაირი ცოდნის უღირსად, არამედ თავს ძალა დაატანე და ახლა მაინც მითხარი სიმართლე. რადგან კაცთა შორის ყველაზე უკეთ შენ იცნობ მას, და მე მანამდე არ მოგეშვები, როგორც პროტევსს, სანამ ყველაფერს არ გათქმევინებ. მართლაცდა, განა შეიძლება დავუშვათ, რომ, თუკი არ იცი, რა არის წმინდა და რა - უკეთური, ასე ხელაღებით დასდებდი ბრალად კაცის კვლას და სამართალში მისცემდი მოხუც მამას ვიღაც მოიჯარადრის გულისთვის? ან ღმერთების რისხვა შეგაკრთობდა, თუკი დარწმუნებული არ იქნებოდი, რომ სწორედ იქცევი, ან, თავი რომ არ შეგერცხვინა, კაცთა აზრს მაინც გაუწევდი ანგარიშს. ამიტომ ეჭვიც არ მეპარება იმაში, რომ, შენი აზრით, ამომწურავად იცი, რა არის წმინდა და რა - უკეთური. მაშ, მეც მითხარი, ჩემო დიდებულო ევთიფრონ, ნუ დამიმალავ შენს ცოდნას.
ევთიფრონი სხვა დროს, სოკრატე; ახლა კი მეჩქარება, უნდა წავიდე.
სოკრატე რას მიშვრები, ძმობილო, მღუპავ? არადა, რა იმედი მქონდა, რომ შენი შემწეობით გავიგებდი, რა არის წმინდა და რა - არა, და ამრიგად, თავს დავიხსნიდი მელეტოსის ბრალდებისაგან; დიახ, მე დავუმტკიცებდი მას, რომ ევთიფრონის წყალობით უკვე შევიძინე საღმრთო ცოდნა, და რომ უმეცრების გამო აღარ შეიძლება განუსჯელად ვიქცეოდე ან სარწმუნოების განახლებას ვცდილობდე; ყველაზე მეტად კი მაინც იმის იმედი მქონდა, რომ უფრო ღირსეულად ვიცხოვრებდი ამიერიდან.
„ბაკურ სულაკაურის გამომცმელობა“