კახა ბენდუქიძე - გზა თავისუფლებისაკენ
საუბრები კახა ბენდუქიძესთან - ვლადიმერ ფედორინი
რა არის იმაში ცუდი, სახელმწიფომ რაღაც კარგის გაკეთება რომ სცადოს? ცხადია, აქ ერთმნიშვნელოვანი პასუხი არ არესებობს. პრაქტიკოსი ინსტიტუციონალისტისთვის, თავისუფლების მხარდამჭერისთვის პასუხი შემდეგნაირია: სახელმწიფომ რამე კარგის გაკეთება თუ სცადა, როგორც წესი, გამოვა, რომ ცუდი გააკეთა.
უცნაური იქნებოდა გვეფიქრა, თითქოს სამყარო ისე იყოს მოწყობილი, რომ კაცობრიობა მხოლოდ წინ მიდიოდეს და ვითარდებოდეს.
ჩემი აზრით, ფულის შოვნის ნებისმიერი ლეგალური ხერხი, რომელიც ადამიანზე ძალადობას არ გულისხმობს, არ უნდა გავკიცხოთ.
ორივე ადამიანი, რომელთაგან ერთს სამი მილიარდი აქვს, მეორეს კი ექვსი, ერთნაირად ცხოვრობს. მათი ცხოვრების დონე არ განსხვავდება. 82 წლისკაცმა 5 მილიარდიდან 2 რომ დაკარგოს, ალბათ ძალიან ინერვიულებს, მაგრამ ეს დანაკარგი მის ყოფას არ შეცვლის. გარკვეული ზღვრის შემდეგ ფული ბრჭყვიალა ქაღალდებად გადაიქცევა ხოლმე. [...] მდიდარი ადამიანებისთვის აზარტია მნიშვნელოვანი. თქვენი აზრით, არებობს კაცი, რომელიც იტყვის, „აი 5 მილიარდი მაქვს და მეტი აღარ მინდა?“ უარესს გეტყვით, ადამიანები, რომლებიც რუსი მილიარდერების სიის სათავეში არიან, კარიერის დასაწყისში საკუთარ თავს შეზღუდვებსაც კი უწესებდნენ - 100 მილიონს ვიშოვით და მორჩა, მეტი აღარ მოგვინდებაო.
ბიზნესში ყველაფერი ნათელია. ეს არის ადამიანის წარმატებულობის ყველაზე კვანტიფიცირებული მხარე: ფული მას ან აქვს, ან არა. არ შეიძლება ვთქვათ: „რა კარგი ბიზნესმენია პეტრე პავლოვიჩი! ჭკვიანია, ყველაფერს სწრაფად ითვისებს, წარმატებას აღწევს! მაგრამ აი, მაყუთი - არა აქვს“. შარშან კარლოს სლიმი გავიცანი - მსოფლიოში ყველაზე მდიდარი ადამიანების სამეულშია. თუმცა არსად წამიკითხავს მისი გამონათქვამები. მექსიკელები, ვისაც მე ვიცნობ, ამბობენ, მექსიკისთვის ბევრი გააკეთაო. აი, უორენ ბაფეტის წიგნი კი წაკითხული მაქვს. მაგრამ ამიტომ ხომ ვერ ვიტყვი, რომ ის უკეთესია, ვიდრე ადამიანი, რომელსაც წიგნი არ დაუწერია-მეთქი?
კარგ განათლებაზე მსოფლიოში დიდი მოთხოვნაა, მაგრამ კაცობრიობის მხოლოდ მცირე ნაწილისთვის არის იგი ხელმისაწვდომი. ყველაზე პრესტიჟულ უნივერსიტეტებში ყოველწლიურად რამდენიმე ასეული ათასი ადამიანი აბარებს, ჩაბარების სურვილი კი რამდენიმე მილიონს აქვს. საერთაშორისო Starbucks-ის შექმნით, თქვენ იღებთ საკმაოდ კარგი ხარისხის განათლებას, იმის მიუხედავად, უმაღლესი სასწავლებელი სად მდებარეობს.
თუ ყველას სორბონას ბაკალავრიატში და მაგისტრატურაში გაგზავნიან, ოცდახუთ წელიწადში ქართულ ენას დავკარგავთ. ჩვენს მთავრობაში იყვნენ ადამიანები, ჩემი მეგობრები, რომლებმაც ბაკალავრიატი და მაგისტრატურა ამერიკაში დაამთავრეს. მათ ზოგიერთი ქართული სიტყვის მნიშვნელობა უბრალოდ არ იციან. იქ ხომ კიდევ დამატებით 5 წელი დოქტურანტურაა? თუ თავისუფალი არჩევანია, - ვიღაცა წავა, ვიღაცა არა. ეს ნორმალურია. ჩემმა ერთმა თანამშრომელმა გოგონამ ორი ამერიკული უმაღლესიდან დოქტურანტურაში სწავლის მიწვევა მიიღო. ძალიან მესიამოვნება, თუკი ჩემი თანამშრომელი კარგი ამერიკელი ეკონომისტი გახდება. ამით ვიამაყებ. ამას არც ხელი უნდა შეუშალო და არც წააქეზო, ყველაფერი თავისით დალაგდება. ინდოეთმა IT-ში ამხელა წარმატებას იმიტომ მიაღწია, რომ თავის დროზე ქვეყნიდან ტვინების მძლავრი გადინება ხდებოდა. ცდილობდნენ ამ ტენდენციას შებრძოლებოდნენ, მაგრამ არაფერი გამოუვიდათ. ტვინები გავიდნენ, ათწლეულების შემდეგ კი უკან დაბრუნდნენ და ინდუსტრია შექმნეს.
ეკონომიკის, როგორც მეცნიერების პრობლემა ის გახლავთ, რომ აქსიომებს არ ეფუძნება.
ლიბერტარიანელობის არსი ის კი არ არის, მაშინ გაიღიმო, როცა გესმით: „რა არის იმაში ცუდი, სახელმწიფომ რაღაც კარგის გაკეთება რომ სცადოს?“ აზრი ის არის, რომ თქვა: „სახელმწიფოს მცდელობა, გააკეთოს რაღაც კარგი - მავნებლობაა“. ამიტომ, მხოლოდ ნახევრადლიბერტარიანული პოლიტიკაა შესაძლებელი.
***
ვ.ფ.: ისეთი შთაბეჭდილება მრჩება, თბილისს ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენა ასე რომ არ ეჩქარებოდეს, ეს პრობლემა ან უკვე დიდი ხნის გადაჭრილი იქნებოდა, ან ახლოს იქნებოდა საბოლოო მოგვარებასთან.
კ.ბ.: ოდესღაც მეც ეგრე მეგონა, მაგრამ მერე არგუმენტებს ვეღარ ვპოულობდი. როგორ შეიძლება ტერიტორიული პრობლემა მოაგვარო, თუ მეორე მხარე არაფერზე არ გელაპარაკება? თქვენ მხოლოდ მაშინ შეძლებთ მოლაპარაკების გზით პრობლემის გადაწყვეტას, თუ ეს მოლაპარაკებები გაიმართება.
მე გეუბნებით: კარგი ტელეფონი გაქვთ. მოდით, დამითმეთ. თქვენ მპასუხობთ: „ჩემთვის ეს ძალიან ძვირფასია“. მაშინ, მოდით ძვირად დამითმეთ... ეს მოლაპარაკებაა. თუკი მე გეტყვით, „მე მომწონს თქვენი ბლოკნოტი, შეგიძლიათ დამითმოთ?“ ან, „ეს ხომ ჩემი ბლოკნოტია, დამიბრუნეთ უკან“, თქვენ კი მპასუხობთ: „ჩემთვის მთავარი - თქვენი ჯანმრთელობაა“. მე: „გმადლობთ, მაგრამ დამიბრუნეთ ბლოკნოტი“. თქვენ: „არაფერია თქვენს ჯამრთელობაზე მნიშვნელოვანი“. და სულ ამას იმეორებთ. როგორ უნდა მივაღწიო შედეგს?
მე ხომ ამერიკიდან არ ჩამოვსულვარ? ვცხოვრობდი რუსეთში, ვიცნობ ხალხს, ისინი ჩამოდიან მოლაპარაკებებზე, არიან სამთავრობოთაშორისო კომისიებში. რუსეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროს წარმომადგენლებს, კრემლის თანამშრომლებს ვეკითხებით: რა გინდათ საქართველოსგან? ისინი ამბობენ: ჩვენ პატივს ვცემთ თქვენს ტერიტორიულ მთლიანობას. მე: „აი, პეტრე პავლოვიჩ, ჩვენ ახლა შინაურულად ვსაუბრობთ, ბოლოსდაბოლოს, რა გინდათ?“ ზოგი მათგანი გულწრფელად ამბობდა: „ეშმაკმა უწყის, რა გვინდა“. სხვები კი გვეუბნებიან: „როგორ თუ რა გვინდა - ხომ გითხარით, თქვენი ტერიტორიული მთლიანობა“.
„აფხაზეთი და სამხრეთ ოსეთი?“
„ჩვენ მხარს ვუჭერთ ტერიტორიულ მთლიანობას“.
„მაშინ, რომ დაგვიბრუნოთ?“
„არა, დაბრუნება არ შეიძლება“.
ჩვენმა პრეზიდენტმა უთხრა რუსეთის ფედერაციის პრეზიდენტ მედვედევს, მზად ვართ, ნებისმიერი ვარიანტი განვიხილოთ და ეს გადასცა დიპლომატიური არხებით.
თქვენ გსურთ, რომ საქართველო „ნატოს“ წევრი არ გახდეს? მაგრამ „ნატო“ ხომ თვითმიზანი არ არის? ჩვენი მიზანია გვქონდეს ერთიანი და წარმატებული ქვეყანა. არსებობენ წარმატებული ქვეყნები, რომლებიც „ნატოს“ წევრები არ არიან, მაგალითად, სინგაპური, მალაიზია... ბოლოსდაბოლოს რა გინდათ, მოდით განვიხილოთ.
„არა“.
ვ.ფ.: „არა“ - ეს მედვედევმა გიპასუხათ?
კ.ბ.: არავის არაფერი უპასუხია. ვიღაცამ ერთხელ არაფორმალურად თქვა: თქვით უარი „ნატოზე“ და მერე შევხედავთო. ასე ხომ არ ხდება: ფული გადამიხადოთ და მერე დავიწყო ფიქრი, მოგყიდით თუ არა საქონელს?
ვ.ფ.: Ok. პირდაპირი მოლაპარაკებები ბაღაფშთან?
კ.ბ.: მის ძაღლთან რომ იყოს? ან ძაღლს ვინ ეკითხება რამეს, ან მის პატრონს?
ვ.ფ.: არსებობენ კი პოლიტიკოსები რუსეთში, ვისზეც თქვენ რაიმე იმედს ამყარებთ?
კ.ბ.: იცით, რას გეტყვით, პოლიტიკოსმა რუსეთში შეიძლება ისეთი ოინი ჩაატაროს, როგორსაც არასოდეს ელი: ნიკიტა ხრუშჩოვი უდავოდ გამოჩენილი პოლიტიკოსია, რომელმაც სტალინური სისტემის დემონტაჟისთვის ბევრი გააკეთა. ჩვენ რომ 1948 ან 1954 წელს გვესაუბრა, ეს ჯერ არ გვეცოდინებოდა და არ მგონია, მასზე რაიმე კარგი გვეთქვა. მიხაილ გორბაჩოვს, რომლის ხელშიც საბჭოთა კავშირი დაიშალა, პირადად ვიცნობდი. ერთმანეთი 1990-იანი წლების ბოლოს გავიცანით. ვერ დაიჯერებდი, რომ მას ამხელა, უზარმაზარი საქმის გაკეთება შეეძლო.
აი ახლა, სადღაც ზის ვიღაც ადამიანი, გასუსულია, მასზე ფიქრობენ: „რეჟიმის მსახურია“. მაგრამ ხვალ წამოხტება და მაგიდაზე მუშტს დააბრახუნებს. ელცინი რომელ ასაკში „გაიხსნა?“
***
საქართველოში ჩამოვედი. მაშინ ჯერ კიდევ რუსეთის მოქალაქე ვიყავი. როგორც ოფიციალური დელეგაციის წევრს, ვიზა დაჩქარებული წესით მომცეს, თუმცა პროცედურა მაინც არ მომეწონა. რა აზრი აქვს ასეთ ვიზებს და საერთოდ, რატომ მოიგონეს? მივედი მიშასთან (სააკაშვილთან)და ვეკითხები: როცა ევროკავშირის მოქალაქეებს ვიზებს ვთხოვთ, რა მიზანი გვამოძრავებს მეთქი? დაფიქრდა და მიპასუხა: „არ ვიცი“. ურეკავს საგარეო საქმეთა მინისტრს (სალომე ზურაბიშვილს)და ეკითხება: „ევროკავშირის მოქალაქეებს ვიზებს რატომ ვთხოვთ?“
„იმიტომ, რომ ასეა მიღებული! ცივილიზებული ქვეყნები ასე იქცევიან“.
პრეზიდენტმა დაურეკა უშიშროების საბჭოს მდივანს: არც შენ იცი, ასე რატომ ვიქცევითო?
„არა, არ ვიცი“, უპასუხა მან.
ვუთხარი: მოდი, გავაუქმოთ. თუ ადამიანი ტერორისტია, მას რა, ევროკავშირში არ შეამოწმებდნენ? ჩვენთან გერმანიიდან ტერორისტები ჩამოვლენ? არც ამერიკელებს, არც კანადელებს, არც ავსტრალიელებს, არც იაპონელებს ვიზები არ სჭირდებათ. მიშამ საგარეო საქმეთა მინისტრს დაურეკა: მოდი, ასე გავაკეთოთო. მინისტრმა მაინც არაფერი გააკეთა. მოგვიანებით ვკითხე: რატომ არ მოიმოქმედეთ არაფერი-მეთქი?
„იმიტომ, რომ უშიშროების სამსახური იქნებოდა წინააღმდეგი“.
მთავრობის სხდომაზე სალომე ზურაბიშვილს ჩავჭიდე ხელი და შინაგან საქმეთა მინისტრ ვანო მერაბიშვილთან მივიყვანე.
„ვანო, ვიზები რომ გავაუქმოთ, წინააღმდეგი ხომ არ იქნები?“, არა, ის წინააღმდეგი არ ყოფილა.
„თქვენი წინააღმდეგი ხართ?“ - მივუბრუნდი სალომეს.
„არა, არც მე ვარ წინააღმდეგი“.
„აბა, რა ჯანდაბად გვინდა?“
„არ ვიცი, ყველას აქვს და ალბათ იმიტომ“.
მეტიც, მიშამ მკითხა, რუსეთის შემთხვევაში როგორ მოვიქცეთო? რუსეთმა დსთ-ის წესების დარღვევით ვიზები ცალმხრივად შემოიღო. ჩვენც იმავეთი ვუპასუხოთ. მე ვეუბნები: მოდი, პუტინს ურთიერთლიბერალიზაცია შევთავაზოთ. ჩვენი მხრიდან უფრო მნიშვნელოვანი ნაბიჯები გადავდგათ. თუკი ის გვეტყვის, რომ რუსეთი მზად არის, ვიზები პირდაპირ საზღვარზე გასცეს, მაშინ რუსეთის მოქალაქეებისთვის სავიზო რეჟიმი საერთოდ გავაუქმოთ. თუკი დაგვპირდება, რომ გააუქმებს, ჩვენც მაშინვე გავაუქმოთ. თუ არაფერს იტყვის, მაშინ ვიზები საზღვარზე გავცეთ. პუტინი საერთოდ არ გამოგვეხმაურა. ამიტომ დავიწყეთ ვიზების საზღვარზე გაცემა. თანაც, არა მხოლოდ რუსებისთვის. პრინციპში, იმ ქვეყნების მოქალაქეების გარდა, სადაც ტერორიზმის საფრთხე არსებობს (ავღანეთი და რამდენიმე მსგავსი ქვეყანა), ყველას შეეძლო ვიზის მიღება საზღვარზე. მათ შორის იყო რუსეთიც.
შემდეგ უვიზო რეჟიმი გავაფართოვეთ. ჯერ ნორვეგია დავამატეთ, რომელიც გამოგვრჩა, რადგან ევროკავშირის წევრი არ არის, შემდეგ სამხრეთ კორეა, დავამატეთ სპარსეთის ყურის ქვეყნები, Gulf Cooperation Council საუდის არაბეთის გარდა, რადგან მანდ ვაჰაბიტები არიან. ამასთანავე, ჩვენ უვიზო რეჟიმი გვქონდა დსთ-ს ქვეყნებთან.
შედეგად, საქართველოსკენ ნაკადი დაიძრა. მაგალითად, საქარველო ერთადერთი ადგილია, სადაც უვიზოდ ჩამოსვლა ერთდროულად შეეძლოთ ისრაელის და ირანის მოქალაქეებს. სხვაგან არ არსებობს ასეთი ადგილი, სადაც რიგით ებრაელს და რიგით ირანელს ერთმანეთის პირისპირ ხილვა შეუძლიათ. ირანთან მაშინ ორმხრივი უვიზო მიმოსვლის რეჟიმსაც მივაღწიეთ.
[...]
ჯობია ჯაშუში ჩამოვიდეს და მას ვუთვალთვალოთ, ვიდრე არ შემოვუშვათ და მის ნაცვლად ვინმე უცნობი შემოიპაროს ჩვენ კი გვეგონოს, რომ ყველაფერი რიგზეა.
***
მოხდა ვარდების რევოლუცია, რომელმაც მთავრობას დიდი ნდობის მანდატი მისცა. ახალი ხელისუფლებისთვის კონკრეტული არაფერი დაუვალებიათ: „გააკეთეთ ესა და ეს“. ერთადერთი რამ გვითხრეს: „დროზე გააკეთეთ რამე, ასე გაგრძელება აღარ შეიძლება“.
[...]
ძლიერმა მანდატმა და მოთხოვნამ - „დროზე გააკეთეთ რამემ“, მთავრობას მოქმედების სურვილი გაუჩინა. ჩვენი პირველი შეხვედრის დროს სააკაშვილმა მკიტხა, ეკონომიკური პროგრამა მოგწონთ თუ არაო. მომწონდა. ვუპასუხე, პროგრამა კარგია, მაგრამ საქართველოს არ გამოადგება-მეთქი. რატომ არ გამოადგებაო?
საქართველოს არაფერი აქვს - არც დიდი შიდა ბაზარი, არც სასარგებლო წიაღისეული, არც კარგი ადგილმდებარეობა კულტურათა გზაჯვარედინზე, როგორც სინგაპურს ან ჰონკონგს.
გაუგებარია, სად მდებარეობს, არავინ იცნობს. პლუს, ქვეყნის ტერიტორიის ორ ნაწილში უცხო ქვეყნის საოკუპაციო ჯარები დგას. შეიარაღებული კონფლიქტის გაჩაღების საფრთხეც არსებობს. ასეთ ქვეყანაში მხოლოდ რადიკალური რეფორმების ჩატარება შეიძლება, რადგან არსებულ ნეგატიურ მხარეებს სხვა ვერაფერი გადაწონის-მეთქი.
***
ცალსახად „თეთრი“ და ცალსახად „შავი“ ადამიანები არ არსებობენ. ყველას გარკვეული შეფერილობა აქვს და ეს შეფერილობაც ყოველ წამს ეცვლებათ. არსებობენ ადამიანები, რომლებსაც ვერცერთ საქმეს ვერ მიანდობ, მაგრამ ერთხელ მაინც რაღაცაში გამოიყენებ.
არსებობს რუსული კანონმდებლობა და არსებობს კიდევ რაღაც სამართალი, რომლითაც პუტინი მოქმედებს. იქ კი საკმაოდ მკაცრი წესებია. მაგალითად, არ გაწირო შენიანი. თუ რამე განსაკუთრებული არ ხდება, ადამიანს მთელი ქონება არ ჩამოართვა.
ერთი ყველაზე რადიკალური შემთხვევა მახსენდება, როდესაც პრეზიდენტის გადაწყვეტილებით ერთმა კაცმა 1,5 ჰექტარი მიწა იმ ადგილას მიიღო, რომელსაც თავის დროზე ლერმონტოვმა ლექსიც კი მიუძღვნა: არაგვისა და მტკვრის შესართავთან. როცა შევარდნაძის კაბინეტიდან გამოვიდა, ბრძანებაში „მძიმე“ თავხედურად წაშალა და უკვე 15 ჰექტრის „მფლობელი“ გახდა.
თუ ქვეყნის მთავარ პოლიტიკოსს - პრემიერ-მინისტრს უნდობლობა ემუქრება, მისი პარტია ჩამოსაწერია.
ქარიშხალი ზღვის ზედაპირზე მძვინვარებს ხოლმე, სიღრმეში კი სიმშვიდეა. სამწუხაროდ, ეს გახლავთ პოლიტიკის არსი.
***
კომპანია და ადამიანი განსხვავდებიან ერთმანეთისგან. ადამიანი ემოციებით ცხოვრობს. რაც უფრო სრულყოფილია კომპანიოა, მით უფრო გამოზომილია მისი კორპორატიული პროცედურები, უფრო ნაკლებად ახასიათებს ადამიანური ემოცია.
[...]
იდეალური კომპანია ცდილობს, ხელოვნურად გაადამიანურდეს, რათა პოზიტიური იმიჯი შეიქმნას. გასაგებია, რომ კომპანიის ერთგვარი მომხმარებლები უშუალოდ მხოლოდ ნაწარმის შემსყიდველები არ არიან, არამედ სხვებიც. ვინც მუშაობს იქ, ვინც ოფისის მეზობლად ცხოვრობს და ა.შ. ისინი რომ დააბოლონ, კომპანიები ადამიანურ იმიჯს ირგებენ, ზრუნავენ გიგანტურ პანდებზე, ამეცადინებენ უსინათლო ყრუ-მუნჯ მომღერლებს, ზრუნავენ უშვილო მარტოხელა დედებზე...
***
პუტინს ГАИ-ის ლიკვიდაცია 2003 წლის დასაწყისში ვურჩიე. მიპასუხა: რას ამბობთ, ეს ხომ 35 ათასის სიკვდილს ნიშნავსო. ხომ აშკარაა, რომ ГАИ არაფერს არ აკეთბს. ადამიანები, რომლებიც ქრთამს იღებენ, საგზაო მოძრაობას ვერ დაარეგულირებენ - ეს ნონსენსია.
საბჭოთა კავშირი ერების სრული კასტრაციის საშინელი ინსტრუმენტი იყო. ბოლომდე დეგრადირება მხოლოდ ბალტიის ქვეყნებმა ვერ მოასწრეს. ყველა დანარჩენი კი... საბჭოეთმა „მასალა“ იმდენად გაანადგურა, რომ მთელი ამ წლების განმავლობაში, დღდე, საერთოდ არაფერი აზრიანი არ შექმნილა. თანამეროვე საზოგადოება არსად ჩანს. ჩვენ სახელმწიფოებრიობის შენების ხანგრძლივ, მტანჯველ ტკივილს განვიცდით.
მარგიანლურმა, მაგრამ მაინც ევროპულმა რუსულმა იმპერიამ საქართველო ნაწილ-ნაწილ შთანთქა. იმპერიას, შესაძლოა, ადამიანის უფლებები ნაკლებად აღელვებდა, მეტისმეტად ცენტრალიზებული მოწყობა ახასიათებდა და სხვა ბევრი პრობლემა აწუხებდა. მაგრამ წინსვლის შანსიც ჰქონდა. შემდეგ კი თვითონ რუსეთი აღმოჩნდა ბოლშევიკების მიერ ოკუპირებული. მალევე, ბოლშევიკურმა რუსეთმა ჯერ უკრაინა დაიპყრო, მერე საქართველო მიაყოლა და შედეგად ორმაგი ოკუპაცია მივიღეთ: საქართველო ჯერ რუსეთმა შემდეგ კი უკვე ბოლშევიკებმა დაიპყრეს. ყველაზე დიდი სიდამპლე ბოლშევიკური ოკუპაციიდან მოდის.
გახსოვთ სამხრეთ ოსეთის „პრეზიდენტი“ თიბილოვი? მოსკოვში მასზე ასეთ ანეკდოტს ჰყვებოდნენ ხოლმე: „Здравствуите, я президент Тибилов“. „Чеи, извините, президент?“
***
2008 წლამდეც იგივე მდგომარეობა იყო - „პრეზიდენტ“ თიბილოვს, „პრეზიდენტ“ კოკოითს, „პრეზიდენტ“ ჩიბიროვს (ჩიბიროვის დროს რაღაც შანსები კიდევ არსებობდა) რომც გადაეწყვიტათ საქართველოსთან შერიგება, მათ გადაწყვეტილებას მაქსიმუმ ნახევარი საათი გაეძლო. ბუნებაში არ არსებობს ოსეთის რესპუბლიკის ნების სუვერენული გამოხატულება. პრემიერ-მინისტრებადაც ისეთებს ირჩევენ, ვინც იქ ცხოვრებაში ერთხელაც არ ყოფილა - ჩინოვნიკებს ულიანოვსკის და ჩელიაბინსკის მხარეებიდან.
აფხაზებთან დაკავშირებით სიტუაცია ასე ერთმნიშვნელოვანი არ არის, თუმცა მიმაჩნია, რომ იქაც იგივე მდგომარეობაა და შეიძლება უარესიც კი. აჭარა კალიფორნიადაც რომ ვაქციოთ, აფხაზეთიდან ხალხი გადმოვა საზღარზე, აქეთ გადმოსახლდება - ისინი ხომ ჩვენი ქვეყნის მოქალაქეები არიან - მაგრამ ყოველთვის დარჩება სამი ადამიანი მაინც, რომლეიც რეჟიმს განასახიერებს.
[...]
მიმაჩნია, რომ სანამ ჩრდილოკავკასია რუსეთს არ ჩამოსცილდება, ტერიტორიების დაბრუნება შეუძლებელია, თავად რუსეთის დაშლა კი გარდაუვალი.
[...]
1970-იანი წლების დასაწყისში ბიჭვინთაში ვისვენებდი, ბინას აფხაზების ოჯახისგან ვქირაობდი. იქ ჩემზე ორი წლით უმცროსი ბიჭი გავიცანი, მუდამ ტრაბახობდა: აი, ჩვენ აფხაზები ასეთები ვართ, ქართველები კი ისეთები... ერთხელაც, ზღვიდან დავბრუნდი და ვხედავ, ეზოში „ჟიგული“ დგას, საბარგული და ყველა კარი ღია აქვს, ხალხი გადმოდის. ვეკითხები - ეს ხალხი ვინ არის? „მამაჩემის ბიძაშვილი ჩამოვიდა საქართველოდან“. ასე აღმოვაჩინე, რომ ეს ოჯახი თურმე ეთნიკურად ქართველი იყო, მაგრამ აფხაზებად ჩაეწერნენ. გარკვეული სტიმულები არსებობდა, ჩაეწერებოდი აფხაზად - ნაციონალური კვოტის წყალობით კოლმეურნეობის თავმჯდომარედ დაგაწინაურებდნენ, პარტიაშიც ურიგოდ მიგიღებდნენ.
Youtube-ზე ზოგჯერ აფხაზეთის ტელევიზიის ახალ ამბებს ვუყურებ და ვხვდები, რომ საბოლოო ჯამში სისხლი არაფერს ნიშნავს. გაომსვლელთა 80% ეთნიკური ქართველია, აფხაზთა წილი კი ძალიან მცირეა.
ცხადია, ეთნიკური ლოზუნგების მეშვეობით ხალხის აზვირთება იოლია. ამ მეთოდს მხოლოდ საბჭოთა კავშირში კი არა, ომის შემდგომ გერმანიაში ქრისტიან-დემოკრატებიც კარგად იყენებდნენ. რეალურად, აფხაზეთის კონფლიქტი ორი - მოსკოვისა და თბილისზე ორიენტირებული - ელიტის შეტაკება იყო. რა თქმა უნდა, თბილისზე ორიენტირებულ ელიტაში ქართველთა წილი მეტი გახლდათ, ვიდრე მოსკოვზე ორიენტირებულში. მაგრამ ქართველები ორივეგან მაინც უმრავლესობას წარმოადგენდნენ.
[...]
ოსებთან სხვა სიტუაციაა. საქართველოს მხრიდან იყო შეცდომები - ძალისმიერი მოქმედება, სულელური ლოზუნგები და ა.შ. რასაც არც უარვყოფ, მაგრამ ეს „კარტიც“ ხელოვნურად გათამაშდა.
***
დღევანდელი რუსეთი საკუთარ თავზე არ ფიქრობს. დისკუსია - როგორ მოვაწყოთ რუსეთი, საზოგადოების გონებაში პრაქტიკულად არ არსებობს. „როგორ მოვაწყოთ?“ - ვეკითხები, მაგალითად, ჩუბაისს. „რუსეთი გახდება სამართლებრივი სახელმწიფო და მასში შემავალი ყველა ერი იქნება...“. ძირითადად ასეთი ზოგადი ფრაზები მესმის და პრაქტიკულად, რუსეთში ვერავინ მპასუხობს, ქვეყანა კონკრეტულად როგორ უნდა მოეწყოს: რა უნდა მოუხერხონ, მაგალითად, ჩრდილოეთ კავკასიას. ეს არ უკავშირდება იმ საკითხს, რომ პუტინი გასულელებთ.
***
როდესაც სააკაშვილი მეუღლესთან ერთად აზერბაიჯანს სტუმრობდა, სანდრა (რულოვსი) მეჰრიბან ალიევას შეხვდა და შეთნხმდნენ, რომ სანდრას საქველმოქმედო ორგანიზაციის ფილიალს გახსნიდნენ. სააკაშვილის მეუღლემ ბაქოში თავისი ორაგანიზაციის აღმასრულებელი დირექტორი გაგზავნა. იმან რა აღარ სცადა, ხან აქეთ, ხან იქით, მაგრამ მაინც არაფერი გამოუვიდა. მოუყვა სანდრას სანდრამ მიშას უამბო. მიშამ დაურეკა ალიევს, ალიევმა განკარგულება გასცა და ფონდის აღმასრულებელი დირექტორი აზერბაიჯანის იუსტიციის სამინისტროში, ან ვისაც ეს საქმე ეხებოდა, იმასთან, დაიბარეს. მინისტრმა უთხრა: „საქართველოს ჩვენ ძალიან დიდ პატივს ვცემთ, გვინდა, რომ აქ იმუშაოთ, ყველაფერი რიგზე იქნება, არ ინერვიულოთ. აი, ეს კონვერტი გამომართვით, მიიტანეთ, სადაც საჭიროა და ყველაფერს დაარეგისტრირებენ“.
***
კ.ბ.: წარმოიდგინეთ, რომ მეფე ხართ, თქვენთან ცოცხალი მიქელანჯელო მოდის. რამდენად მეტს გადაუხდით მას, ვიდრე რომელიმე უცნობ მხატვარს, მაგალითად, ვინმე მანიელინის?
ვ.ფ.: გააჩნია, რამდენს მომთხოვს.
კ.ბ.: კარგა გვარიანად მოგთხოვთ, მადას არ უჩივის და ბიჭები უყვარს. ათჯერ მეტს გადაუხდით?
ვ.ფ.: ურთიერთშეთანხმება მხარეთა თანხმობის გამოხატულებაა.
კ.ბ.: ხომ გესმით: მოვა და იტყვის, მანიელინი სულელია, მე ბევრად უკეთ დავხატავ, საუკუნეებს გაუძლებს და ა.შ. ორმოცდაათჯერ მეტი გადამიხადეო. თქვენ, ალბათ ჯანდაბაში გაუშვებთ. ასე ხდებოდა ხოლმე. ჩემი აზრით, მიქელანჯელოს, ლეონარდოს, რაფაელის შემოსავლები, იმდროინდელ სხვა მხატვრებთან შედარებით 1,5-5-ჯერ მეტი თუ იქნებოდა. ზოგჯერ ისეც ხდებოდა, რომ გენიოსის შემოსავალი უცნობი მხატვრის შემოსავალზე მცირეც იყო - მაგალითად, მოდილიანის შემთხვევაში. შემდეგ ადამიანები უყურებენ: ეს ნახატი უკეთესია, ის უარესი. აი, ეს სურათი კი იმდენად მაგარია, რომ შედარებაც არ შეიძლება. გადის სამასი, ხუთასი წელი და ამ სურათში 4-5 ჯერ მეტს იხდიან, ვიდრე ავტორის ნაკლებად გენიალური თანამედროვეების ნახატებში. ზოგი ნახატი 50 ათასი დოლარი ღირს, ზოგიერთი ტილო კი 100 მილიონი. რატომ? იმიტომ, რომ სულ უფრო უკეთ ვაფასებთ საგნებს.
***
როგორც პითაგორა გვასწავლიდა, იდეალური არის სფერო. საზოგადოება რომ იდეალური ადამიანი-სფეროებისგან შედგებოდეს, მაშინ მთელ საზოგადოებაში მკაცრი კანონები იმოქმედებდა. [...] ყველაფერი ძალიან მარტივად იქნებოდა, ერთმანეთისგან მკვეთრად ავისხლიტებოდით. მაგრამ ჩვენი ფორმა უფრო რთულია, ვიდრე სფერო. როგორც კი დაუშვებთ, რომ მკვეთრი ასხლეტა არ ხდება, სხვა სტრუქტურა გიჩნდებათ - ეწებებით, ერთდებით, წარმოქმნით ქარგას და ა.შ. გაქვთ განცდა, რომ საჭიროა რაღაც სწორი ქარგა და ჩვენ ყველანი ამ ქარგისკენ - როგორც ერთგვარი დიდი იდეისკენ - უნდა ვისწრაფოდეთ.
მიმაჩნია, რომ ძალადობის გარეშე ეს არ გამოვა. სხვა საკითხია, ძალადობისკენ როგორი მიდრეკილება გვაქვს. ისინი, ვინც უფრო მიდრეკილია ძალადობისკენ, ზოგჯერ იმარჯვებენ და იწოდებიან „პრეზიდენტებად“, „პრემიერ-მინისტრებად“, „ხელისუფლებად“. თუ მათ აკვიატებული აქვთ, რომ არსებობს რაღაც სწორი ქარგა, მაშინ ისინი ცდილობენ, ჩვენც ამ ქარგაში მოგვაქციონ. ადამიანები რომ დიდ იდეებს არ მიელტვოდნენ, საერთოდ გაუგებარი იქნებოდა, რა საჭიროა ეს ყველაფერი. მიხედე შენს საქმეს, რას მიედ-მოედები აქეთ-იქით?
გარკვეულწილად, ასეთი დამოკდიებულება აღზრდის შედეგია. ჩვენ გვასწავლიან რაციონალურბას. აქ ასეთი დილემაა: ერთი მხრივ, ადამიანი ხვდება, რომ მომავლის წინასწარმეტყველება შეუძლებელია, მეორე მხრივ კი მას ასწავლია, მომავალი აუცილებლად უნდა დაგეგმოო. აქედან გამომდინარეობს ყველა სტრატეგია და პროგრამა: „ჩვენ გვაქვს პროგრამა - 2020!“, „ჩვენ კი - 2030!“, „2049!“, „3127“, რატომ 3127? აბა, რა ვიცი, უბრალოდ, მომწონს ეს ციფრი.
***
ღმერთო ჩემო - რამხელა რესურსი იხარჯება. არადა, როგორ ვცდებით, როცა გვგონია, რომ ეკონომიკის გრძელვადიანი პროგნოზირება შეიძლება.
საქმე, რომელიც ავტორმა შუა გზაში მიატოვა - მკვდარია. მისი გაგრძელება სხვას რომ დაავალო, უფრო მეტ ფულს გადაყრი.
ევროპული ცივილიზაციაა არა მხოლოდ ევროპა, არამედ ამერიკაც.
დიქტატორი, რომელიც კანონებს გამოსცემს და იცავს მათ, მხოლოდ ზღაპარში შეიძლება შეგხვდეთ.
დედაჩემი 1930-იან წლებში სკოლის მოსწავლე იყო. 1937-ში 16 წლის გახდა. საქართველოს რეპრესიების პიკი ბერიამ 1936-1937 წლებში მოაწყო. დეიდაჩემი, როგორც დედაჩემზე ასაკით უფროსი, ყველაფერს ზრდასრული ადამიანის თვალით უყურებდა. ძალიან ეშინოდა, რომ კვლავ განმეორდებოდა იგივე. კომუნიზმს უკვე ვუახლოვდებოდით, კლასობრივ მტრებთან ბრძოლის კანონი კი ჯერაც არავის გაეუქმებინა. დეიდა ყოველმხრივ მიცავდა. ერთხელაც, მამაჩემსა და ბიძაჩემს საშინელი რისხვა დაატეხა, როცა ერთ-ერთმა საზღვარგარეთ გამოცემული „ექიმი ჟივაგო“ მოიტანა შინ. „თქვენ გინდათ ოჯახი დაღუპოთ!“ - უთხრა მათ.
ყველას მოტყუება მხოლოდ მცირე ხნით შეიძლება, ნაწილის - დიდი ხნით, მაგრამ ხალხის ხანგრძლივი გაცურება შეუძლებელია.
„ანა კარენინას“ პრინციპი: ყველა ბედნიერი ქვეყანა ერთნაირად მოსაწყენია, ყველა უბედური კი განსხვავებულად უბედური.
ძალიან მოხერხებული პროპაგანდაა - ხალხის უმეტესობას ინსტინქტურად ებრალება უშვილო მარტოხელა დედები, ვიდრე არ მიხვდებიან, რომ ასეთები ბუნებაში არ არსებობენ.
ინტერესთა ყველა ჯგუფი ცდილობს, საკუთარი ხუშტურები და მიკროფასეულობათა საკუთრი სისტემა დაამკვიდროს. თან, უპირველეს ცნებებზე: თავისუფლებაზე, თანასწორობაზე, ძმობაზე, სიმდიდრეზე აპელირებს. ამიტომ აზროვნებისთვის ბევრი მითოლოგიური ხაფანგია დაგებული. რაც უფრო ჭკვიანი და გაქნილია სოციალური ჯგუფი, მით უფრო მდგრად მითოლოგიურ ხაფანგებს ქმნის.
მხოლოდ ერთი ფეტიში არსებობს - თავისუფლება. სხვა დანარჩენი ყველაფერი ეშმაკისეულია. თავისუფლება კი ეშმაკისეულს არ ჰგავს.
საინტერესო რამე წავიკითხე - ჩრდილოეთ კორეა რაკეტებს აკეთებს, რამე სახუმაროს კი არა, ბალისტიკურ რაკეტებს. იცით, პროცესორად რას იყენებს? PlayStatin-ის ნაწილებს. ამის გამო იაპონელები ცდილობენ გააკონტროლონ, თუკი ვინმე ერთზე მეტ PlayStatin-ს შეიძენს, არეგისტრირებენ და ა.შ.
საჭიროა, რომ დასავლეთი პოლიტიკურ ენაზე ჩამოყალიბდეს: „რუსეთი - ეს არის...“ რა არის? რუსეთი - მტერია? განმარტება „მტერი“ საკმარისი არ არის. როგორ შეიძლება მისი კლასიფიკაცია?
არსებობს ორი თემა, რომლითაც იოლად მოიგებთ ადამიანების გულს - პირველი, რომ ისინი განსაკუთრებულები არიან და მეორე, რომ მათ გაფრთხილება და მოფერება სჭირდებათ. მათი გაერთიანებით კი ფეთქებად შენაერთს - ნაციონალ-სოციალიზმს ვიღებთ.
***
ტონი ბლერს გადადგომამდე ერთი თვით ადრე ვესაუბრე. ჩვენ რამდენიმე კაცი ვიყავით, მას კიდევ უკვე ყველაფერი ეკიდა, და ამიტომ პროტოკოლით გამოყოფილი ოცი წუთის ნაცვლად ორი საათი ვილაპარაკეთ. რუსეთზე ვლაპარაკობდით. იგი თვლიდა, რადგან საქართველოდან ხართ, რუსეთშიც მშობლიურ ქვეყანასავით ერკვევითო. მან დაგვისვა კითხვა, რომელზედაც პასუხი ვერ გავეცით: „პუტინი მირეკავს და მეუბნება: მოსამართლეებზე ზეგავლენა მოახდინე, რომ ბერეზოვსკი გადმოგვცენ და რას გულისხმობს?“
ჩვენ ვუხსნიდით, რას გულისხმობდა პუტინი. მაგრამ მას არ ესმოდა. ბლერი ძალიან ქარიზმატული ადამიანია, შესაძლოა ყველაზე ქარიზმატულიც კი, ვინც კი ოდესმე მინახავს. ისე ლაპარაკობს, ყველაფერს იგებ, თუ რამეს ამბობს, ამბობს მკაფიოდ, ცხადად. ჩვენ ვუხსნიდით, ის კი ისე გვიყურებდა, თითქს ჩინურად ან ქართულად ველაპარაკებოდით. მას თავის ტვინის ქერქში ის ნეირონები არც კი აქვს, რომლებსაც შეუძლია გაატარონ სიგნალი, „ავიღო ყურმილი, დავურეკო მოსამართლეს...“. რატომ უნდა დავურეკო მოსამართლეს? დაურეკო მოსამართლეს და უთხრა: შენ, მიდი რა, ბერეზოვსკი გადაეცი. სრულიად წარმოუდგენელია. პუტინი კი... ბლერი ხომ არ ტყუოდა, რაში სჭირდებოდა იმის მოტყუება, პუტინი მირეკავს და ამას მეუბნებაო. ბლერი თავისით ვერც კი მოიფიქრებდა, პუტინმა ეს მითხრაო.
***
რაღაცას გეტყვით, რაც არავინ იცის, რამდენიმე კაცის გარდა. როდესაც პატარაკაციშვილი ლონდონში მოკვდა, „სკოტლენდ იარდმა“ ჩაატარა გამოძიება და დაადგინა, რომ იგი კოკაინის ზემოქმედების ქვეშ იყო და გულმა ვერ გაუძლო. კოკაინს არ მოუკლავს, მაგრამ გულის სისტემის მუშაობის შეფერხება გამოიწვია. ჩვენმა მთავრობამ გადაწყვიტა, არ ღირს ამ ფაქტის აფიშირებაო. მიშას ახასიათებს ხოლმე მეტისმეტი წესიერების ასეთი შემოტევები. მიუხედავად იმისა, რომ პატარკაციშვილს ვერ იტანდა, გადაწყვიტა, ეს ფაქტი უნდა მივჩქმალოთო. სინამდვილეში პატარკაციშვილი დოზის გადამეტებისგან მოკვდა. ეს იყო მიშას მეორე მსგავსი შეცდომა, ჟვანიას გარდაცვალების შემდეგ.
მიშას ჰქონდა შეხვედრა პუტინთან. ესწრებოდნენ გელა ბეჟუაშვილი, მისი მეგობარი, რომელთნაც ერთად კიევში სწავლობდა და რომელიც მაშინ საგარო დაზვერვის უფროსი იყო (საქართველოს საგარეო დაზვერვის სამსახური - არაფერს წარმოადგენს, საინფორმაციო ბიუროზე ნაკლებსაც კი, და ბეჟუაშვილიც ზუსტად ასეთივეა; თუმცა იგი მიშასთან ძალიან ახლოს იყო და თავდაცვის მინისტრიც გახდა, იგი ჩემს საყვარელ პრესონაჟებს არ განეკუთვნება), მიშას თანაშემწე ნატო ყანჩელი და კიდევ ვიღაც. ორმა მათგანმა მიამბო ეს ისტორია.
შეხვედრა საკმაოდ დაძაბული იყო, ხანგრძლივი, პუტინი კითხვებს სვამდა იმაზე, ამაზე, ათას რამეზე. „აი, თქვენ ოკუპაციის მუზეუმი გახსენით, მაგრამ სინამდვილეში, რა ოკუპაცია, ქართველმა არ მოახდინეს რუსეთის ოკუპაცია?“. და მიშამ უთხრა: „თქვენც გახსენით ქართული ოკუპაციის მუზეუმი წითელ მოედანზე“. ნატო ყანჩელმა - იგი ჭკვიანი გოგოა, მაგრამ ახალგაზრდა, ამერიკასა და ევროპაში გაიზარდა, ჩაიხითხითა. პუტინს შავი ფერი დაედო.
ჰოდა, პუტინი ეკითხება: „და ბადრის რაღა დაემართა? ვინ გააკეთა ეს?“
კითხვაც ასეთი უნდა: რა მოხდა კი არა, ვინ გააკეთა. პუტინს ხომ ჰგონია, რომ მის წინაშე სულ ამერიკელი მზვერავები დგანან. მიშა, ცხადია, - მზვერავია, ბეჟუაშვილი ხომ საერთოდ, კიევის შემდეგ ჰარვარდშიც კი სწავლობდა.
თავისუფალი და აგრარული უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 2016 წელი
