სტაინბეკი კომუნისტების ქვეყანაში | დავით ხიზამბარელი
ამერიკული ლიტერატურა მოგზაურობის ლიტერატურაცაა და თითქმის არ დარჩენილა მწერალი, რომელსაც მოგზაურობის თემაზე ერთი რომანი, ან მოთხრობა მაინც არ დაეწერა. მოგზაურობა ამერიკული ცხოვრებისა და ხასიათის სიმბოლოა და შესაბამისად, მათი ლიტერატურაც მუდმივად გზას გაჰყურებდა, იქნებოდა ეს პურიტან პირველმოსახლეთა ჩანაწერები, ტყვეობის ნარატივები, მე-19 საუკუნის დიდი ამერიკული რომანები, მოდერნისტული ნაწარმოებები, თუ თანამედროვე დისტოპიური ტექსტები (მაგალითად კორმაკ მაკარტის „გზა“).
მაგრამ მხატვრულ ლიტერატურასთან ერთად ამერიკაში ყოველთვის ძალიან პოპულარული იყო ე.წ. სამოგზაურო ჩანაწერები, რომელიც ამ ბოლო დროს ცალკე ჟანრად (დისციპლინად) ჩამოყალიბდა და უკვე არაერთი კვლევა თუ სტატიების კრებული მიუძღვნეს მსოფლიოს წამყვანმა უნივერსიტეტებმა. თავდაპირველად ეს ჩანაწერები ევროპისთვის იწერებოდა, ახალ კონტინენტზე ჩასული ბებერი სამყაროს შვილები მოგზაურობდნენ, იწერდნენ ყველაფერს რაც თვალსაწიერში ხვდებოდათ და დანარჩენებსაც აქეზებდნენ გეზი ახლადაღმოჩენილი დასავლეთისკენ აეღოთ. ვაშინგტონ ირვინგიც კი, ვინც პირველი, მეტ-ნაკლებად ავთენტური ამერიკული მოთხრობები და პერსონაჟები შექმნა, ძირითადად სამოგზაურო ნარატივების წერით იყო დაკავებული და მისი თხზული თუ არათხზული ნაწარმოებები კვლავ ევროპელთა დაინტერესებას ემსახურებოდა. დროთა განმავლობაში იცვლებოდა მოგზაურობის მიზანი და მიმართულება. თუკი ირვინგი და ძმანი (და დანი) მისნი ამერიკის ბუნებრივ სიმდიდრეს აღწერდნენ და თავიანთ აღფრთოვანებას ევროპას უზიარებდნენ, მომდევნო თაობებმა თავად დაიწყეს ევროპაში მოგზაურობა და ძველი ცივილიზაციის მონაპოვარს აცნობდნენ თავიანთ, ასე ვთქვათ, ჩამორჩენილ უზარმაზარ ქვეყანას, რომელიც სიმდიდრეს კი იხვეჭდა, მაგრამ კულტურულად ბევრად ჩამოუვარდებოდა ბებერ კონტინენტს.
ერთი სიტყვით, სამოგზაურო ჩანაწერები მუდმივად ცირკულირებდა დასავლეთ და აღმოსავლეთ ნახევარსფეროებში და როგორც წესი, საკუთარი მკითხველებისთვის უცხო და უცნობი სამყაროებისა, თუ საზოგადოებების აღმოჩენასა და აღწერას ემსახურებოდა. ასე იყო პირველმოსახლეთა შემთხვევაში, ასე იყო ირვინგის შემთხვევაში, ასე იყო ორთქლმავალი გემით მისისიპიზე მოგზაური მარკ ტვენის შემთხვევაში, მეოცე საუკუნის დასაწყისში საკუთარი ქვეყნის კულტურით უკმაყოფილო, ევროპაში გადახვეწილი მწერლებისა და ჯონ სტაინბეკის შემთხვევაშიც, ვინც მხატვრულ ლიტერატურასთან ერთად, ჟურნალისტურ საქმიანობასაც მისდევდა და სპეციალური რეპორტაჟების მოსამზადებლად სხვადასხვა ქვეყანაში მოუწია მოგზაურობა, მათ შორის საბჭოთა კავშირშიც.
ამერიკასა და საბჭოეთს შორის ვითარება ნელ-ნელა ისევ ფუჭდებოდა. ორიოდ წლის წინ ერთ ბანაკში მყოფი მოკავშირეები 1947 წლისთვის ცივი ომის პირას იდგნენ; და სწორედ ამ წელს ახსენა ჩერჩილმა თავის ცნობილ სიტყვაში ევროპის შუაგულში დაშვებული რკინის ფარდა. საზღვრები საგულდაგულოდ დაიგმანა, ორ სამყაროს შორის მიმოსვლა თითქმის შეუძლებელი გახდა და როგორც ხდება ხოლმე, ინფორმაციული ვაკუუმი ნელ-ნელა დაუჯერებელმა ჭორებმა და ისტორიებმა ჩაანაცვლა. თუმცა ის რაც (წიგნის მიხედვით) სტაინბეკს აბსურდი, ჭორი და მონაჩმახი ეგონა, სინამდვილეში საბჭოეთში მცხოვრები ხალხის ყოველდღიურობა იყო.
სტაინბეკს რიგითი ამერიკელები აფრთხილებენ, რომ რკინის ფარდის მიღმა ადამიანები ქრებიან, რომ გადაკვეთს თუ არა წითელი იმპერიის საზღვარს მაშინვე ააორთქლებენ და ა.შ. რაც მწერალს სასაცილოდაც არ ჰყოფნის. ცხადია, ხანდახან ამერიკელებიც მიემგზავრებოდნენ საბჭოთა კავშირში და შემდეგ წიგნებსაც წერდნენ, მაგრამ ეს წიგნები უმეტესად მმართველობის სტილსა და პოლიტიკურ-ეკონომიკურ საკითხებს შეეხებოდა, ხოლო უბრალო ადამიანების ისტორიები მათი თვალთახედვის მიღმა რჩებოდა, მაშინ როცა სტაინბეკის მიზანი სწორედ ომგამოვლილი საზოგადოებისა და ინდივიდების ნამდვილი სურათების ჩვენება იყო. და რაკი სურდა ყველაფერი ფოტოგრაფიული სიზუსტით აესახა, იმ დროისთვის უკვე ლეგენდად ქცეული ფოტოგრაფი, რობერტ კაპაც დაიმგზავრა. კაპა თავადაც აღმოსავლეთ ევროპიდან იყო წარმოშობით და სახელი ესპანეთის სამოქალაქო ომში გადაღებული ფოტოებით გაეთქვა.
სტაინბეკისთვის, როგორც უკვე ითქვა, უცხო არ იყო ასეთი რეპორტაჟები, მაგრამ იმ წიგნის დაწერა, რომელიც ჟურნალისტური ტექსტისა და ფოტორეპორტაჟის უცნაური ნაზავი იქნებოდა, ახალი ფურცელი უნდა გამხდარიყო მის სამწერლო კარიერაში. ასე რომ, მწერალიცა და ფოტოგრაფიც სიამოვნებით დათანხმდნენ გამოწვევას და ხანგრძლივი მოსამზადებელი სამუშაოების შემდეგ საბჭოეთის გზას გაუყვნენ. თუმცა, მხოლოდ პროფესიული ინტერესი არ ამოძრავებდათ, სტაინბეკსაც და კაპასაც ცხოვრებასა და შემოქმედებაში კრიზისული პერიოდები ედგათ და იმედოვნებდნენ მსგავსი მოგზაურობა მათთვის წარსული პრობლემების მოგვარებისა და ახალი ეტაპის დაწყების წინაპირობა გახდებოდა.
ბევრი იარეს თუ ცოტა იარეს, კაპამ და სტაინბეკმა მოსკოვში ჩააღწიეს. მგზავრობა რთული გამოდგა, რამდენიმე თვითმფრინავი გამოიცვალეს და ის ბოლო, რომელმაც მოსკოვში ჩაიყვანა ყველაზე გაუმართავი და ბინძური აღმოჩნდა. და საერთოდ, გაუმართავი ტექნიკა და ელემენტარული კომფორტის არარსებობა, წიგნის მიხედვით, საბჭოთა კავშირის მთავარი ნიშანია. წითელი იმპერია ბევრად ჩამორჩება თავის დასავლელ მეტოქეს; რაც ამერიკაში მოძველებულად ითვლება, საბჭოეთში სიახლეა. თუნდაც ფორდის კონკრეტული მოდელი ავიღოთ - ამერიკაში ჩამოიწერა და აღარ უშვებენ, მაგრამ მოსკოვში მოსწონთ, ყიდულობენ ჩამოწერილ დანადგარებს რომელიც იმ ავტომობილებს უშვებდა და შედეგად, ლამის მთელი საბჭოთა ნომენკლატურა ფორდის მანქანებს უზის საჭესთან. მაგრამ, როცა ხალხი თავისი ქარხნებითა და ტექნიკით ამაყობს, წამდაუწუმ ეკითხება სტაინბეკს, აბა, ასეთები ამერიკაშიც თუ გაქვთო, არადა, ფორდის ავტომობილების მსგავსად, იმ ქარხანა-ფაბრიკების დანადგარები ამერიკისგან აქვთ ნაყიდი. იქ ვერ გაიგებ ციფრებს, რადგან ციფრები არ უყვართ, რამდენჯერაც არ უნდა იკითხო, წელს რამდენი ერთეული აწარმოეთო, აუცილებლად გეტყვიან, წინა წელთან შედარებით ამდენი და ამდენი პროცენტით მეტიო.
როგორც წესი, საბჭოთა მოსახლეობას ყველაფერი აკლია, მაგრამ მომავალს მაინც იმედის თვალით შეჰყურებს და სიამაყით აცხადებს, აი, მომავალ წელს ჩამოდით და ნახეთ უკვე რა კარგად ვიცხოვრებთო. აკლიათ ფუფუნების საგნები, აკლიათ ტკბილეული და სხვა დანარჩენი, რაც ნორმალური, ცივილიზებული ქვეყნის მოქალაქეს სჭირდება, მაგრამ საბჭოთა მოსახლეობამ იცის, რომ დეფიციტი დროებითია, რომ ჯერ პირველადი, აუცილებელი მოხმარების საგნები უნდა აწარმოონ და როცა ამ მხრივ ყველა დაკმაყოფილდება, მერე ფუფუნების საგნებითაც მოამარაგებენ.
სტაინბეკის თვალით დანახულ საბჭოთა ხალხს უყვარს ტექნიკა, აგუგუნებული ფაბრიკა-ქარხნები, გიჟდება ავტომობილებზე და სჯერა, მალე ყველას თავისი ფორდი ეყოლება. თუმცა, მწერლისთვის მაინც დიდ გამოცანად რჩება, რატომ რთავენ მძღოლები 60 კმ/სთ-ით მიმავალი ავტომობილების ძრავს და მანამ არ ქოქავენ, სანამ მანქანა ღოღვით არ დაიწყებს სიარულს; და ვერც ის გაუგია ბოლომდე, რატომ უნდებიან რესტორნებში შეკვეთის მოტანას ორი-სამი საათი.
სტაინბეკი და კაპა საბჭოეთში მოგზაურობის ტრადიციულ მარშრუტს გადიან: მოსკოვი, კიევი, თბილისი და ისევ მოსკოვი. ასე რომ, რაც მეტად შორდებიან იმპერიის დედაქალაქს, მით მეტი თავისუფლებას ხედავენ. მოსკოვი ზედმეტად სერიოზული ქალაქია, ხალხი მუდამ დაძაბული, საქმიანი იერით დაიარება და არასდროს იცინის. მაგრამ ამერიკელ სტუმრებს განუმარტავენ, რომ სხვა რესპუბლიკებში მეტი მხიარულებაა (აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ სტაინბეკი უმეტესად ყველას რუსებად მოიხსენიებს) და მართლაც, უკრაინასა და საქართველოში სტუმრობისას საბოლოოდ დარწმუნდებიან, რომ ომგამოვლილ ხალხს ჯერაც შერჩენია ცხოვრების ხალისი და ამქვეყნიური სიამეებით ტკბობის მოთხოვნილება. თუმცა ამ ორ „ბედნიერ“ რესპუბლიკაში გამგზავრებამდე სტალინგრადს სტუმრობენ, ქალაქს, სადაც ყველაზე მეტად იგრძნობა ორი წლის წინ დასრულებული ომის შედეგები და იქვეა მისი განსხეულებაც - სანაგვეში მცხოვრები ჭკუიდან გადასული გოგონა და მისი გამომეტყველება, რომელსაც კაპა სასწრაფოდ ფირზე აღბეჭდავს, რადგან ომისა და საბჭოთა რეჟიმის მთავარ სახე-ხატს მასში დაინახავს.
იშვიათი ეპიზოდების გარდა, სადაც ხალხისა, თუ ტერიტორიების მშრალი აღწერილობებია, წიგნი კარგად იკითხება, მაგრამ ქართველი მკითხველისთვის ყველაზე საინტერესო მაინც მეშვიდე და მერვე თავები იქნება - „რუსული დღიურის“ ეს ვრცელი მონაკვეთი სტაინბეკის საქართველოში მოგზაურობას შეეხება. სადაც არ უნდა წასულიყო სტაინბეკი, ყველგან საქართველოზე უამბობდნენ და ქართველებს უხასიათებდნენ, როგორც სუპერმენებს, დიდებულ მსმელებს, დიდებულ მოცეკვავეებს, დიდებულ მომღერლებს, დიდებულ მშრომელებსა და საყვარლებს; ერთი სიტყვით, აცნობდნენ პოპულარულ მითს, რომელსაც აქტიურად ამკვიდრებდა საბჭოთა ხელისუფლება ჩვენი ქვეყნის შესახებ, თითქოსდა ყველა რუსი ოცნებობს საქართველოში ჩასვლაზე, რომ რუსების რწმენით სიკვდილის შემდეგ სამოთხის ნაცვლად საქართველოში მოხვდებოდნენ და ა.შ.
სტაინბეკი ყველაფერს დამკვირვებლის თვალით აღწერს და თავისი „უცოდინრობით“ ისტორიასაც ამახინჯებს. ვინაიდან საქართველოში მეორე მსოფლიო ომის საბრძოლო მოქმედებები არ გამართულა - არც გერმანელები შემოსულან და არც ბომბები ჩამოცვენილა - ჰგონია საქართველო ყველაზე ნაკლებად დაზარალდა, მაგრამ ის კი არ იცის, (ვინ ეტყოდა?) რომ მოსახლეობის მიხედვით, პროცენტულად ყველაზე მეტი ადამიანი ამ ომში საქართველომ დაკარგა. თუმცა, სხვა მხრივ საინტერესო აღმოჩენებსაც აკეთებს: შავი ზღვის სანაპირო კალიფორნიას აგონებს, ოღონდ ეგაა, ჩვენი ზღვა უფრო მოსწონს, უფრო მშვიდია და სასიამოვნო; თბილისი, დღევანდელი გადმოსახედიდან უცნაურად ჟღერს, მაგრამ ყველაზე სუფთა აღმოსავლურ ქალაქად მიაჩნია; თბილისში თავს შინაურულად გრძნობს, რადგან ქალაქი იმთავითვე მიჩვეულია ტურისტებს და მათი დანახვა არ უკვირთ; ქართველი ხალხი უფრო ლაღი, მხიარული და ფიცხია; რუსებს სურთ ქართველებს ჰგავდნენ; როცა საფრანგეთში, გერმანიასა და ინგლისში კერპებს სცემდნენ თაყვანს საქართველოში ქრისტიანულ ეკლესიებს აგებდნენ; ქართველების გატეხვა არცერთ დამპყრობელს არ გამოსდის; საქართველო ჯადოსნური ქვეყანაა; თუ საქართველო არ გინახავს, საბჭოთა კავშირში არაფერი გინახავს; ქართველი ქალების ხელები ჩაის კრეფისას პატარა ჩიტებივით დაფრთხიალებენ; ამერიკულ ჯაზსა და სვინგს საქართველოსა და საბჭოეთში უბრალოდ ვერ უკრავენ; სტალინის მუზეუმში ისეთი მოწიწება სუფევს, დამთვალიერებლები ლამის ფეხის წვერებზე დადიან და ჩურჩულით ლაპარაკობენ; და ქართველი მწერლები ძალიან უცნაურ ინგლისურს ფლობენ.
სტაინბეკის „რუსული დღიურის“ ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ნაწილი დასავლური ყაიდის მწერლებისა და საბჭოთა მწერლების შედარებაა. პირველ ყოვლისა, სტაინბეკს უჭირს ქართველ და ზოგადად საბჭოთა მწერლებს აუხსნას, რომ ამერიკაში მწერლობა ჩვეულებრივი, არაფრით გამორჩეული პროფესიაა („სელაპებზე ოდნავ მაღლა და აკრობატებზე დაბლა დგანან“) და ვერაფრით ერგება სტალინურ განმარტებას, თითქოსდა მწერალი ეს „სულის არქიტექტორია.“ თუ საბჭოთა მწერლის წმინდათა წმინდა მოვალეობა თავისი „ქვეყნის“ მთავრობის ქება-დიდებაა, კარგი ამერიკელი ან ინგლისელი მწერალი უფრო მოდარაჯე ძაღლს ჰგავს, რომლის მიზანი საზოგადოების სისულელის სატირიზება, უსამართლობის გაკიცხვა და დანაშაულისთვის დაღის დასმაა, რის გამოც არც მთავრობა სწყალობს და არც საზოგადოება.
სტაინბეკი და კაპა, რკინის ფარდის მიღმა მოგზაურობას გარკვეულწილად, ეპიკურ მოგზაურობად აღიქვამენ და ნიშანდობლივია, რომ კაპა სტაინბეკსა და საკუთარ თავს, დონ კიხოტესა და სანჩო პანსას ადარებს. თუმცა, „რუსული დღიურის“ კითხვის პროცესში უფრო სვიფტის „გულივერის მოგზაურობა“ გახსენდება. სტაინბეკი ზუსტად იმ სტილში აღწერს საბჭოთა მოსახლეობას, როგორც გულივერი ლილიპუტებს - როგორ ცხოვრობენ, როგორი მმართველობა, როგორი განათლების სისტემა აქვთ, რა მოსწონთ და ა.შ. - ოღონდ, სვიფტისგან განსხვავებით, ამერიკელი მწერალი ცალსახად კეთილგანწყობილია უბრალო ხალხის მიმართ, რასაც ვერ ვიტყვით მათ მკვდარ და ცოცხალ ბელადებზე. სტაინბეკი ცდილობს რაც შეიძლება ობიექტური დამკვირვებლის როლი ითამაშოს და ისევე აღწეროს მოვლენები, როგორც მისი „საჭურველთმტვირთველი“ კაპა აღწერს ფოტოაპარატით; და ხშირად მიზანმიმართულად ცდილობს თავი პოლიტიკაში ჩაუხედავ კაცად გაგვაცნოს. როცა საბჭოთა ადამიანები ამერიკაზე ეკითხებიან, სტაინბეკი განუწყვეტლივ უმეორებს, რომ პოლიტიკურად გაუნათლებელია და ბევრი არაფერი ესმის, მაგრამ საბჭოთა მუშები და გლეხები, მისდა გასაკვირად, მშვენივრად ერკვევიან ამ სფეროში და მწერალს იმის აღიარებაც უწევს, რომ რაც არ უნდა ნაკლოვანი იყოს თავისი ამერიკა, უცხო ქვეყანაში მის კრიტიკას არ დაიწყებს. ეს ყველაფერი კი ძალიან ჰგავს გულივერის ლილიპუტებისა და გოლიათების ქვეყანაში მოგზაურობას.
სინამდვილეში სტაინბეკს პოლიტიკაც მშვენივრად ესმოდა და სოციოლოგიაც, უბრალოდ „რუსული დღიური“ მან სხვა ამერიკული რეპორტაჟებისგან განსხვავებულ ტექსტად ჩაიფიქრა და სულ იმის ცდაშია, ყოველგვარი პოლიტიკური კონტექსტებისგან თავისუფალი წიგნი დაწეროს. წიგნი ადამიანებზე, მათ ცხოვრებაზე და არა იმის თაობაზე, თუ რამდენი კაცი იმსხვერპლა ოქტომბრის რევოლუციამ, როგორ დაიპყრეს დამოუკიდებელი სახელმწიფოები, როგორ შეათრიეს გაკულაკებული მდიდარი გლეხები კოლექტივში, როგორი რეპრესიები მოაწყო სტალინურმა რეჟიმმა, რა მეთოდებით მოიგო ომი გენერალისიმუსმა და როგორია საბჭოთა ტერორი. მანამდე არსებული წიგნები საბჭოთა კავშირზე უმეტესად ამ საკითხებს შეეხებოდა და სტაინბეკისთანა მწერლისგან შესაძლოა მეტს მოელოდეს მკითხველი (ამერიკელებიც მოელოდნენ), სურდეს „მრისხანების მტევნების“ ავტორმა საბჭოთა სისტემის აღწერისას მთელი თავისი შემოქმედებითი უნარები ჩართოს, მაგრამ სტაინბეკი ამჯერად მხოლოდ დამკვირვებელია და მხოლოდ ხანდახან გვახსენებს რამხელა რანგის მწერალთან გვაქვს საქმე. მავზოლეუმის აღწერისას თავს ვერ იკავებს და XVIII-XIX საუკუნეების კლასიკური ინგლისური ჰუმორისტივით დასცინის ლენინსა და მისდამი კერპთაყვანისმცემლობას. სტალინის კრიტიკასაც დიდ დროს უთმობს, მაგრამ ისევე როგორც ლენინთან, აქაც შედარებით შეფარული კრიტიკით იფარგლება, რათა რუსული დღიურის ზოგად სტილში დისონანსი არ შეიტანოს. და ალბათ ამიტომაც ითქვა ამ წიგნის შესახებ ამერიკულ გაზეთში: შესაძლოა სტაინბეკის ეს ნაწარმოები სხვა მსგავს ტექსტებზე უკეთაა დაწერილი, მაგრამ მათზე ბევრად ზედაპირულიაო.
და მაინც, ამერიკელი მიმომხილველები ცოტა უსამართლოები არიან „რუსული დღიურის“ მიმართ, რადგან სტაინბეკმა საბჭოთა კავშირში მოგზაურობის აღწერისას, რამდენიმე საბჭოთა მოქალაქესთან ერთად, მთავარ გმირად ხელოვანი კაცი გამოიყვანა - რობერტ კაპა - და მის მაგალითზე გვაჩვენა რას ნიშნავს წითელ იმპერიაში ცხოვრება. მწერალი ბევრს ცდილობს ობიექტურ დამკვირვებლად დარჩეს, მაგრამ სისტემა თავს მაინც არ მალავს. სავარაუდოდ არცერთ სხვა ქვეყანასა თუ იმპერიაში ისეთი რთული არ იქნებოდა ფოტოს გადაღება როგორც საბჭოთა კავშირში. ალბათ ეჭვი არავის ეპარება, რომ საბჭოთა უშიშროებამ სულ ზეპირად იცოდა ამ ორი მოგზაურის მარშრუტი, თითოეული ადამიანი რომელსაც გაესაუბრნენ, რა ითქვა ამ საუბრების დროს; და დიდი ალბათობით, დამშეულ „იმპერიაში“ ამერიკელი სტუმრებისთვის გამართული ბარაქიანი ნადიმებიც დადგმული უნდა ყოფილიყო. ერთი სიტყვით, მკაცრად აკონტროლებდნენ რა ინფორმაციას წაიღებდა სტაინბეკი ამერიკაში და ამ მოგზაურობის ფოტოებით გამყარება მათ გეგმებში არ შედიოდა. ამიტომ, როცა კი კაპა ფოტოაპარატს მოიმარჯვებდა, მაშინვე ჩნდებოდნენ მილიციელები, მათი ზემდგომები, იმათი ზემდგომები და მხოლოდ შემდეგღა აძლევდნენ გადაღების უფლებას. ეს კი ნამდვილი ჯოჯოხეთი აღმოჩნდა იმ ფოტოხელოვანისთვის, რომელმაც მეოცე საუკუნის ბევრი საკვანძო ეპიზოდი, მათ შორის ნორმანდიის სანაპიროს ცნობილი სისხლიანი ბრძოლა გადაიღო და მისი ბუნდოვანი ფოტოები ლამის მეორე მსოფლიო ომის ყველაზე იკონურ გამოსახულებებად იქცა. სტაინბეკის თვალით დანახული კაპა გამუდმებით ნერვიულობს, წრიალებს, უმეტესად უხასიათოდაა, ხშირად იპარავს ინგლისურენოვან წიგნებს, საათობით წევს აბაზანაში და წამდაუწუმ ილანძღება. მწერალი ქმნის გმირს, ძერწავს იმ პიროვნებას, რომელსაც მთავარი დარტყმა უნდა მიაყენოს რეჟიმმა, თითქოს ის არ კმარა, რომ ფოტოგრაფს ფოტოების გადაღებას უშლიან.
ხანგრძლივი, დამქანცველი, მაგრამ ინფორმაციითა და ემოციებით სავსე მოგზაურობა დასასრულს უახლოვდება, ბარგი ჩალაგებულია, კაპა უკმაყოფილო ჩაჰკირკიტებს ნეგატივებს, თუმცა უარესი წინ ელოდება. საბჭოთა უშიშროება იოლად იმ ფოტოებსაც არ თმობს, რომლებიც მათი ნებართვით იქნა გადაღებული. ნეგატივებს ლუქავენ და მიაქვთ. უკან რომ დაუბრუნებენ თითქმის ყველაფერი ხელუხლებელი აღმოჩნდება, მაგრამ ის მთავარი ფოტო, რომელზეც სტალინგრადელი შეშლილი გოგონა იყო აღბეჭდილი - ქრება და დიდი ალბათობით, საბჭოთა უშიშროების საიდუმლო არქივებში, ან სულაც ნაგვის ურნაში ინაცვლებს.
მოგზაურობიდან დაბრუნებული სტაინბეკი მალე „ედემის აღმოსავლეთზე“ დაიწყებს მუშაობას, საბჭოთა ადამიანებზე კი დაწერს: „დასკვნებს ჩვენ ვერ გამოვიტანთ, მხოლოდ იმას ვიტყვით, რუსებიც რომ სხვა ხალხებს ჰგვანან. იქაც ურევია ცუდი, უმეტესობა კი იქაც კარგია.“
