ხორხე ლუის ბორხესი, „მსოფლიო მზაკვრობის ისტორია“, ოქსიმორონი. ტრადიციის დაბადება სიცრუიდან | მათე წიკლაური
„ყველაფერი იგივე იყო, ოღონდ უფრო პატარა, ყველაფერი იგივე, მაგრამ უფრო გაბრტყელებული, მხოლოდ ხალხი იყო განსხვავებული…“, – მარიო ვარგას ლიოსა, „საუბარი კათედრალში“
ანტიკური ხანის ბერძენი პოეტი და ფილოსოფოსი კრეტადან, ეპიმენიდესი, ამბობდა: „ყველა კრეტელი მატყუარაა“. პარადოქსის ერთ-ერთი განმარტება გულისხმობს, რომ ესაა გამონათქვამი, რომლის ჭეშმარიტება ცხადია, თუმცა წინააღმდეგობისკენ მივყავართ. ამ ცნების ერთ-ერთ სახედ შეგვიძლია, ოქსიმორონი მივიჩნიოთ, რაც გონებამახვილურ სისულელს ნიშნავს. ოქსიმორონი ერთგვარი მხატვრული ფუნქციაა, რომელიც ერთმანეთთან შეუთავსებელ, ურთიერთგამომრიცხავ ცნებებს აკავშირებს.
არგენტინელი მწერლის, ხორხე ლუის ბორხესის „მსოფლიო მზაკვრობის ისტორია” პატარ-პატარა ამბების კრებულია, რომელიც „შესანიშნავ გაიძვერებზე“, „ბრწყინვალე იდიოტებსა“ და სხვა ამ ნიშნით გამორჩეულ საინტერესო პერსონაჟებზე მოგვითხრობს. ალეგორიულ-მითოლოგიური სიუჟეტებით გაჯარებული ეს კრებული პირველად 1935 წელს გამოიცა, ხოლო ავტორის მიერ შესწორებული ვერსია მკითხველისთვის ხელმისაწვდომი 1954 წელს გახდა.
აღსანიშნავია, რომ ოქსიმორონი ბორხესის ერთ-ერთი საყვარელი ტროპული სახეა. ის ძალიან ცბიერი ავტორია და ამიტომაც, შემთხვევითი სულაც არაა, რომ მისი ავტორობით არარსებულ რომანებზე ვხვდებით რეცენზიებს, ვიგებთ ისტორიას კაცზე, რომელმაც დონ კიხოტეს შესახებ გვიამბო, მაგრამ ბორხესთან ეს სერვანტესი არ არის. ავტორის ირონია და ცბიერება ტექსტების ბოლოს მიწერილი არსაიდან მოსული წყაროებითაც ჩანს, ბორხესი, ცხადია, შეგნებულად ატყუებს მკითხველს და საკუთარ ფანტაზიაში დაბადებულ ისტორიებს, ხშირად, ამა თუ იმ ბიბლიოთეკასა და სახელმძღვანელოს მიაწერს. კრებული რამდენიმე ისტორიისაგან შედგება და მკითხველს პერსონაჟებს სრულიად განსხვავებული ნიშნით აცნობს – ამ ადამიანებს ისე მიენიჭათ რეალური საზოგადოების სტატუსი, რომ ამის შესახებ არაფერი იციან, ამდენად, მათ მზაკვრულ ბუნებასა და ცბიერებას არ აქვს საზღვარი და ისინი სურვილებსა და მისწრაფებებში უსაზღვროდ თავისუფლები არიან, თავისუფლები – სიკვდილამდე.
„ნიღბიანი მღებავი ჰაქიმი მერვიდან“ – ეს გახლავთ ისტორია კაცზე, რომელმაც ღმერთად, სამყაროს ბატონად, ქცევა განიზრახა და ამის ასეთი მეთოდი გამოიგონა: გააგდო ხმა, რომ არავის არ უნდა დაენახა, თორემ დაბრმავდებოდა. თავიდან ადამიანებს სასაცილოდ არ ეყოთ ეს ისტორია, მაგრამ უცბად ლეოპარდი დაბრმავდა და ხალხმაც იწამა ჰაქიმისა. გადიოდა დრო, ჰაქიმი ბატონობდა, ჰარემი მოეწყო, სადაც ყველა ქალი ბრმა იყო და თავს ღმერთად აცხადებდა, მაგრამ ერთხელაც გაირკვა, რომ ჰარემში ყველა ქალი ბრმა არ ყოფილა, ვიღაცამ დაინახა, რომ ჰაქიმს ფრჩხილები და თითი აკლდა და ნიღაბი ჩამოგლიჯა გაღმერთებულ მზაკვარს. ნიღბის მიღმა კეთროვანი სახე იმალებოდა… მისი ბოლო სიტყვები იყო: „თქვენი ცოდვების გამო არ შეგიძლიათ ჩემი ბრწყინვალების დანახვა“, თუმცა ეს სიტყვები არავის გაუგია, ისე განგმირებს შუბით.
ოქსიმორონს მთელ სიცხადეს ამ ამბების კრებულში იუმორი სძენს. ბორხესი დასცინის პერსონაჟებსაც და მკითხველსაც, რადგან ზუსტად იცის, რომ პერსონაჟები ვერასდროს გაიგებენ, რომ ისინი მან გამოძერწა და არც მკითხველი გადაამოწმებს, თუ რამდენად რეალური და სწორია მითითებული წყაროები. „ამბავი ორი კაცისა, რომელთაც ესიზმრათ“, ამ იუმორის ფანტასტიკური ნიმუშია. კაცს დაესიზმრა, თუ როგორ შთააგონეს და მიასწავლეს ადგილი სადაც განძი უნდა ეპოვა: „შენი ქონება სპარსეთშია, ისპაჰანში, წადი მის საძებრად“. და კაციც წავიდა. ადგილზე მისულს ჩაეძინა და იქაურების ხელში აღმოჩნდა, გაიროზგა, ორი დღე ციხეში ცემით გათიშულს ეძინა, შემდეგ კაპიტანს მიუყვანეს, რომელმაც მთავარ გმირს დასცინა და თავისი სიზმრის შესახებ უამბო. ამ სიზმარშიც განძზე იყო მითითება, წამოვიდა ფულის მაძიებელი, მივიდა იმ ადგილას, რომელზეც კაპიტანი ყვებოდა (საკუთარი სახლი) და განძი იპოვა. ზევით აღვნიშნეთ, რომ მსგავსი ისტორიებით ბორხესი დასცინის მკითხველსა და პერსონაჟებს და ახლა, ვფიქრობ, რომ მართლები ვიქნებით თუ ვიტყვით – ბორხესი დასცინის სამყაროსაც.
ბორხესმა ზუსტად იცის, რომ პარადოქსებზე წერის მთავარი დასაყრდენი მხოლოდ იუმორი ვერ იქნებოდა, მითუმეტეს მაშინ, როცა ის „უბადლო მატყუარებზე“, ქალ მეკობრეზე, „კეთილშობილ მტერზე“, „სასტიკ მხსნელსა“ და „გულრგრილ მკვლელებზე“ მოგვითხრობს. ამიტომაც, გადაწყვიტა, რომ სიმძაფრე ტექსტში ერთი პატარა ფრაზით გამოეწვია. ბილ ჰარიგანზე, ამ გულგრილ მკვლელზე, ის ამბობს, რომ ისეთი შესახედაობა ჰქონდა, როგორც მკვდრებს აქვთო და მკითხველის თვალწინ დგება მთელი ის დაახლოებით ოცი წელიწადი, რომელიც ბილმა დედამიწაზე გაატარა.
ნათელმხილველი, როგორც მას მარგარეტ იურსენარი უწოდებს, ყოველგვარ ზღვარს შლის სინამდვილესა და წარმოსახვას შორის. თეოლოგი მელანჩტონი საიქიოში ხვდება და ისეთ ოთახში იდებს ბინას, სადაც ყველაფერი ზუსტი ასლია იმისა, რაც სიცოცხლეში გააჩნდა, მეტიც, მას არ აქვს შეგრძნება, რომ გვამია. ეს არის დასტური იმისა, თუ რამდენად მნიშვნელოვანი თემაა ბორხესისთვის წარმოსახვისა და სინამდვილის თანაარსებობა. მელანჩტონზე ვიგებთ, რომ სათნოებაზე ლაპარაკი არ უყვარდა, რაც ანგელოზებთან დაპირისპირების მიზეზი გახდა. მას მიაჩნდა, რომ სულს ფონს გასვლა სათნოების გარეშეც იოლად შეუძლია. ამ სიტყვების შემდეგ მელანჩტონის ოთახიდან ავეჯმა გაქრობა დაიწყო და მან მალევე ეჭვიც შეიტანა საკუთარ ფილოსოფიაში. ანგელოზებს გული მოუბრუნდათ და შინ დაბრუნების უფლება მისცეს. გავიდა ხანი და მელანჩტონმა რწმენის ქებას კვლავ სათნოების დაკნინება დაუმატა. თეოლოგს უცნაური არსებები გაუჩნდა მრევლად, ისინი აქებდნენ მელანჩტონს და ამბობდნენ, იმ ზომამდეც კი მიიყვანესო, რომ კაცს ისევ სათნოების ქება დაუწყია, მაგრამ რწმენის გარეშე, ამიტომაც იშლებოდა ყოველ ახალ დღეს წინა დღის ნამუშევარი. ეს ისტორია აქ არ მთავრდება, მაგრამ ოთახის სიღრმეში ნაპოვნ გრძნეულთან დადებული გარიგების გარეშეც ცხადია, თუ როგორ წაშალა აბსოლუტურად ყველა საზღვარი ფანტაზიასა და რეალობას შორის ხორხე ლუის ბორხესმა.
ბორხესის გენიალურობის ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი ისაა, რომ, მიუხედავად ირეალური სამყაროს შექმნისა, ის არ ემიჯნება და არ უგულებელყოფს ლიტერატურულ კანონებს. კრებულში არსებულ ყველა ჩანაწერს თან სდევს კვანძის შეკვრა-გახსნის ფაზა და ავტორი ამას ხშირად ერთ არასრულ გვერდშიც კი ასწრებს. რამდენჯერაც არ უნდა გაგაფრთხილონ, რომ ტყუილს კითხულობ, რომ ყველაფერი ეს მხატვრული ლიტერატურისთვის, ბორხესისთვის დამახასიათებელი ტექნიკაა, მაინც ყოველთვის წაიკითხავ ამ პატარა ისტორიებს, როგორც აბსოლუტურ ჭეშმარიტებას, რადგან კითხვის პროცესში ყველაფერი, თითქოს, ერთი ხელის გაწვდენაზეა, თითქოს, შენ მაინც შეგიძლია შეცვალო რაღაც, მაშინაც კი თუ სიუჟეტი ანგელოზების გარშემო, ან წარსულში ვითარდება.
ბორხესის ჩანაფიქრის გამორკვევა უმთავრესი ამოცანაა ამ კრებულის ლაბირინთიდან თავის დასაღწევად. ეს არ არის ტექსტი, რომელსაც ერთხელ წაკითხვა ჰყოფნის. თურმე სომერსეტ მოემი ამბობდა, რომ მე ერთსა და იმავე წიგნს მეორედ ვერაფრით ვერ წავიკითხავო, მაგრამ მოემისტური მიდგომა ბორხესთან არც ისე შესაფერისად მიმაჩნია. ერთი მხრივ, აქ ყველაფერი მარტივადაა, მოცულობა მცირეა, ხშირად იმდენად მცირეც, რომ ბორხესის ათი გვერდი უკვე ბევრად გვეჩვენება, მაგრამ სირთულე სწორედ ისაა, რომ ამ უმცირესი ზომის ტექსტებს რამდენჯერმე და დაკვირვებით წაკითხვა სჭირდება.
ავტორის ჩანაფიქრს რომ მივუბრუნდეთ, უნდა აღვნიშნოთ, რომ ბორხესი აქაც ოქსიმორონს ირჩევს. რა თქმა უნდა, ავტორთა უმრავლესობა მზაკვრობის ისტორიის ენციკლოპედიის შექმნას არ განიზრახავდა სიკეთის და სიმართლის გამარჯვების გამოსახატავად. ამ წიგნში ყველა მზაკვარი კვდება, იმიტომ, რომ აქ ტყუილი და ბოროტება ერთი და იგივეა და დაუშვებელია, რომ ცბიერებამ, ტყუილმა, ბოროტმა ძალამ კეთილზე გაიმარჯვოს. მიუხედავად პერსონაჟთა გონებამხვილობისა და რიგ ეპიზოდებში მიღწეული განუზომელი წარმატებისა, ბორხესი არ ინდობს არავის – მიწასთან ასწორებს ბოროტების იდეას.
არაერთხელ ვახსენეთ, რომ ბორხესი წყაროებს იტყუება და ეს ახალი ამბავი სულაც არაა. ჩვენ ძალიან კარგად ვიცით, რომ ამის დიდოსტატი იყო იტალიელი მწერალი, უმერტო ეკოც. ორივე მათგანი წარმოსახვაში შექმნილ ისტორიებს, ზოგჯერ ძალიან გაკვრით, აყრდნობდა რეალურ ქრონიკებს, მაგრამ არასდროს ანიჭებდა მათ სიზუსტეს. უფრო ზუსტად კი, სადმე შეიძლება მართლაც წერია მსგავსი ისტორია, მაგრამ ძალიან დიდი გულუბრყვილობა იქნება მკითხველის მხრიდან, თუ ის გადაწყვეტს გადავიდეს წყაროდ მითითებულ მისამრთზე. ბორხესმა ტრადიციად დაამკვიდრა ტყუილი და ამით შემოიჭრა ლიტერატურაში. ის ბოროტებას ბოროტებითვე უღებს ბოლოს, მზაკვრობას–მზაკვრობით და თავიდან ბოლომდე აკონტროლებს საკუთარ პერსონაჟთა ბედს, ბედს, რომელიც ყველამ შეგვიძლია წინასწარ ამოვიცნოთ – ბოროტება დამარცხდება.
„მსოფლიო მზაკვრობის ისტორია“, როგორც ეს სათაურიდან ჩანს, არაერთ მზაკვარს აერთიანებს, მაგრამ ერთმანეთს რომ შეადარო, ძალიან რთული იქნება გაარჩიო, ვინ უფრო სასტიკია, ვინ უფრო ვერაგი, ვის უფრო უყვარს ტყუილი ან ძალაუფლება…
ერთადერთი მზაკვარი, რომელიც ტექსტებს მიღმაა დამალული, თვითონ ავტორია, ის ყველაზე გონიერი, კეთილი გაიძვერაა და ბოროტებას ბოროტებითვე სპობს, თანაც ისე, რომ არცერთი მკვლელობის, არცერთი ჩხუბის, არცერთი კონფლიქტის მონაწილე არ არის, მაგრამ ყველაფრის შემქმნელია, რომელსაც, როგორც აღზევებულ მღებავზე ვკითხულობთ, „თუ შეხედავ დაბრმავდები“.
ჩვენ ძალიან კარგად ვიცით, რომ ყველაზე დიდი მკითხველი სამყაროში, მთელი ცხოვრება ბრმავდებოდა და მის შემოქმედებაში სიბრმავე მხოლოდ მენტალური არაა. ბუენოს აირესში ჩატარებულ სალექციო კვირეულზე, მან ერთ-ერთი ლექცია სიბრმავის შესახებ წაიკითხა და თქვა, რომ, რაღაც გაგებით, „უსინათლო წყვდიადშია ჩაფლული“, ბორხესმა ამ აზრის დასტურად შექსპირის სიტყვები მოიშველია: „Looking on darkness which the blind to see“ – „შემყურე სიბნელისა, რომელსაც ხედავს ბრმა“. მოიშველია რა აღნიშნული ფრაზა, დასძინა: „თუკი სიბნელეს სიშავედ მივიჩნევთ, შექსპირის სტრიქონი უმართებულოა“.
ბორხესი მთელი თავისი შემოქმედების განახლების პროცესში გვატყუებდა, გვაბრმავებდა, გვიგონებდა ათასგვარ ხრიკებსა და ოინებს, მაგრამ იმიტომ, რომ, როცა მზერა დაგვიბრუნდება, უფრო ცხადად შევიგრძნოთ სამყაროს არსი და თავისებურება.
ალბათ, ყველაზე მეტად, განსაკუთრებით ბოლო წლებში, სურდა, რომ ყველაფერი დაენახა და ამიტომაც გადაწყვიტა ეცადა მკითხველისთვის თვალების ახელა. მან გადაწყვიტა ის უნარი მოეცა ჩვენთვის, რომელიც თვითონ დაკარგა და ამის ერთ-ერთი დასტურია ყველა ის ტექსტი, რომელშიც ბორხესი ბოროტებას ამარცხებს.
არგენტინელი ავტორისთვის, სიბრმავე ახალ სამყაროში გადასვლა იყო, რომელშიც სიბნელე არ უნდა დაინახო და ის უბრალოდ შავ ფერად აღიქვა, ასე ყველას მოატყუებ... ასე ბრმა არ იქნები... ასე უფრო შეძლებ ბოროტების იდეის ჩაკვლას.