ედგარ პო - ფერიის კუნძული

Nullus enim locus sine genio est - სერვიუსი

(ყველა ადგილს ჰყავს თავისი მფარველი ანგელოზი (ლათ.)

„La musique , - წერს მარმონტელი იმ თავის Contex Moraux-ში, (ზნეობრივი ანუ ზნეობის შესახებ)  რომელიც ჩვენთან ყველას ასე უთარგმნია: „ზნეობრივი მოთხრობები“. ჰოდა, თითქოსდა დასცინის კიდევაც იმის შინაარსს, - La musique est le seul des talents qui souissent de lui meme; tous les autres veulent des temoins. („მუსიკალურობა ერთადერთი ნიჭიერებაა, თავისი თავით რომ კმაყოფილდება, სხვა ყველას მეორე პირი სჭირდება“ (ფრ.)

აქ იგი ერთმანეთში ურევს ტკბილი ბგერებით მოგვრილ სიამოვნებას და მათი შექმნის უნარს. სხვა ნიჭის დარად, მუსიკასაც შეუძლია ჩვენი აღფრთოვანება მაშინაც კი, როცა მარტონი ვვარჯიშობთ და მსმენელი არა გვყავს. სწორედ ის გარემოება, რომ მას ძალუძს ეფექტური იყოს და დიდი სიხარული მოგვანიჭოს მარტოობის ჟამს, მსგავსსა ხდის სხვა ნიჭთან. ის იდეა, რომელიც მწერალმა სუსტად გამოხატა ან მსხვერპლად მიიტანა მახვილსიტყვაობის ეროვნული სიყვარულის საკურთხეველზე, თქმა არ უნდა, ცხადლივ გვამცნობს, რომ უმაღლესი დონის მუსიკა სულით ხორცამდე მხოლოდ მარტოობის ჟამს შეგვძრავს. ვისაც ჩანგი მისი გულისთვისღა უყვარს და სულიერი კმაყოფილებით უსმენს, იმწუთასვე გაიზიარებს ასეგვარად გამოთქმულ ამ მოსაზრებას. მაგრამ ცოდვილ მოკვდავთათვის არის კიდევ ერთი სიამოვნება - შეიძლება ეს იყოს ერთადერთიც - მუსიკაზე უფრო რომ ზემოქმედებს ჩვენს გრძნობებზე მარტო ყოფნის ჟამს. ბუნების წიაღში მოხვედრის ბედნიერებას ვგულისხმობ. მართლაცდა, თუ კაცს სურს ჩახვდეს ამ მიწაზე დიდებას ღვთისას, მარტომყოფი უნდა ეზიაროს ამ დიდებას. მე თუ მკითხავთ, რაც უნდა იყოს, ყოველის - არა მარტო ადამიანიშვილის - არსებობა, გარდა ნიადაგში აღმოცენებული მწვანით შემოსილი ჩუმი მცენარეებისა, შემუსრავს არემიდამოს ხედს, ებრძვის ადგილის დედას. ჭეშმარიტად, სიყვარულით ვუმზერ ბნელით მოცულ ველებს, ჩანაცრისფრებულ კლდეებს, მოჩუხჩუხე წყაროებს, შფოთსავსე, კვნესით მთვლემარე ტყეებს, მთებს, მედიდურად რომ ჩამოსცქერიან ბარს - მე მიყვარს ბუნების ეს საოცრება, ვეებერთელა ნაწილები სულისა და გულის მქონე მთელისა - მთელისა-მეთქი, რომლის ფორმა (სფეროსებური) უსრულქმნილესი და ყოვლისმომცველია; პლანეტათა დასში მიიხვევა მისი ბილიკები; მთვარეა მისი სათნო მსახური; მზე ღვთაებრივი მეუფე მისი; მარადიულობაა სიცოცხლე მისი; ფიქრები მისი რომელიღაც უფალს დასტრიალებს; შემეცნებაა სიამოვნება მისი; უსასრულობასთანაა წილნაყარი მისი ბედი; მისი ცოდნა ჩვენზე მსგავსია ჩვენი ცოდნისა animalculae-ს (მიკროსკოპული არსებები (ლათ.) შესახებ, რომლითაც სავსეა ჩვენი ტვინი - ამისდაკვალად ეს არსება წარმოგვიდგება ვითარცა წმინდა უსულო და მატერიალური, იქნებ, ამგვარად წარმოვუდგებით ჩვენც ამ animalculae-ს.

ჩვენი ტელესკოპები და მათემატიკური გამოკვლევანი ყოველთვის იმას გვამცნობენ - მიუხედავად მეტი წილი ბრიყვი მღვდელმსახურების ბრტყელი სიტყვებისა, - რომ სივრცეს და მისგან გამომდინარე მოცულობას დიდი მნიშვნელობა აქვს ზესთა უმაღლესისათვის. ციკლობრივია ვარსკვლავთა მოძრაობა და ამიტომაც გამორიცხულია უდიდესი რაოდენობის ციური სხეულების შეჯახება. ზუსტად ისეთი ფორმისა არიან ეს სხეულები, რომ მოცემულ ზედაპირზე უნდა დაეტიოს რაც შეიძლება მეტი მატერია, ხოლო თავად ეს ზედაპირი ისეა მოწყობილი, რომ რაც შეიძლება მრავალმა არსებამ ნახოს თავშესაფარი. ამდენი ვერ მოთავსდებოდა ამავე ფართობის ზედაპირზე, სხვაგვარად რომ ყოფილიყო მოწყობილი იგი. სივრცის უსასრულობამ არ უნდა გვაფიქრებინოს, ღვთისთვის მნიშვნელობა არა აქვს მოცულობასო, რადგან მის შესავსებად შეიძლება არსებობდეს უსასრულო მატერია; და რადგან ნათელია, რომ მატერიისთვის ეს სიცოცხლისუნარიანობის მინიჭება პრინციპია - მართლაცდა, რამდენადაც ჩვენ ამის ჩახვედრა შეგვიძლია, ძირითადი პრინციპია - გამოვლინება ღვთაებრივი ნებისა - ლოგიკური არ უნდა იყოს ის ვარაუდი, რომ ეს პრინციპი შეიძლება მცირედით შემოისაზღვროს, ჩვენ ხომ ყოველდღე ვხედავთ ხსენებული გამოვლინების კვალს; სწორი იქნება, თუ ვიტყვით: ვრცელზე ვრცელია მისი მეუფება. თუკი ჩვენ ვნახულობთ სასრულის უქონელ ციკლებში ციკლებს, როდესაც ყოველივე ტრიალებს სადღაც შორეთში დანთქმული ღვთაებრივი ცენტრის გარშემო, ამ გარემოების ანალოგიურად ხომ შეიძლება ვივარაუდოთ სიცოცხლის არსებობა სიცოცხლეში, მცირეთა ყოფნა უდიდესთა წიაღ და ყველა ამათი ერთად კი - ღვთაებრივ სულში? ერთი სიტყვით, შეშლილთა მსგავსად ვცდებით ესოდენი თავდაჯერებულობის გამო, როდესაც გვჯერა, კაცი თავისი აწმყო-მომავლით სამყაროსათვის უფრორე მნიშვნელოვანია, ვიდრე ის „ღვინჭანი ხევისანი“, რომელსაც ხნავს და თესავს და სძულს კიდევაც, უსულობას უკიჟინებს მას და ამის მიზეზად ის მოჰყავს, რომ არც არასდროს უნახავს მოქმედება მისი სულისა. (თავის ტრაქტატში De situ orbis, მოქცევათა თაობაზე რომ საუბრობს, პომპონიუს მელა ასე გვამცნობს: „ქვეყანა ან დიდი ცხოველია, ან...“ და ა.შ.)

მთაზე ან ტყეში, მდინარის ან ზღვის ნაპირზე ყოფნის ხანს ჩემს ამ და ამდაგვარ ფიქრებს დაჰკრავდა ისეთი ელფერი, რასაც ყოველდღიურ ცხოვრებაში ფანტასტიკურს დაარქმევენ ხოლმე. ბევრს ვხეტიალობდი ასეთ მიდამოებში ცნობისმოყვარეობით მოცული, მარტოდმარტო ვიყავი ხშირად; ყურადღებით ვაკვირდებოდი ბუნ ებას, იმას, რასაც გადავაწყდებოდი - ბნელსა და უძირო ხევს, ტბის ნათელ ზედაპირზე არეკლილ ზეცას; ხსენებული ყურადღება მით უფრო მიცხოველდებოდა, როდესაც გავიფიქრებდი, მარტო ვარ, ჩემ გარდა აქ არავინაა. ვიღაც ფრანგს (სავარაუდოდ, ფრანგ მწერალს ონორე დე ბალზაკს)  ბრიყვულად მოუხსენებია ციმერმანის ერთი ცნობილი თხზულების შემდეგი პასაჟის გამო: La solitude est une belle chose; mais il faut quelqu’ un pour vous dire que la solitude est une belle chose.(„მარტოობა მშვენიერია, მაგრამ ისიც აუცილებელია, ვინმემ გითხრათ, მარტოობა მშვენიერიაო“ (ფრ.) მართლაც ასეა, მაგრამ ეს ხომ თავისთავადაც ცხადია.

ერთხელ, მარტოდმარტო რომ ვხეტიალობდი რომელიღაც შორეული მხარის მთიანეთში, მთვლემარე, მდუმარედ მოლივლივე, სევდის მომგვრელი მდინარეებისა და კაეშნით მოცულ ტბათა სანაპიროებზე, სადღაც აქ წყარო და კუნძული დავინახე. უეცრად წავაწყდი ამ ადგილს. ივნისის თვის ფოთოლთა შრიალი ისმოდა, ამ არემიდამოს საჭვრეტად ბუჩქნარის ქვემოთ, კორდზე წამოვწექი, მისი უცხო სურნელება ტრიალებდა ირგვლივ. ვგრძნობდი, მხოლოდ მე უნდა მემზირა ამ სურათისათვის, ზმანებისდარი რომ ჩანდა.

ყოველი მხრით - გარდა დასავლეთისა, საითკენაც მზე გადახრილიყო - ზურმუხტისფრად იდგა ტყის ზღუდენი. პატარა მდინარე მოედინებოდა აქ და მკვეთრად უხვევდა. აღარსად ჩანდა, თითქოსდა აქვე, აღმოსავლეთით, მომწყვდეულიყო და გასასვლელს ვეღარ პოულობდა ხეების მუქ-მწვანე ტევრში და საიდანღაც, საპირისპირო მხრიდან (მწოლიარესა და ზევით მაცქერალს ასე მეჩვენებოდა) ჩანჩქერად მოიღვრებოდა უსასრულოდ და ჩუმად, შეფერილი საღამო ხანის ზეცაზე დამავალი მზის მეწამული და ოქროსფერი სხივებით.

დაახლოებით შუაგულში ამ მცირეოდენი სივრცისა, სადამდისაც მისწვდომოდა ჩემი დაბინდული მზერა, მდინარის მჩქროლავ მკერდზე პატარა მრგვალი კუნძული დავანებულიყო.

ნაპირი და ჩრდილი აქ ისე შერწყმულა, თითქოსდა ჰაერში ერთთავად შენივთებულა, - წყლის სარკისებურ ზედაპირს ისეთი ნათელი გადასდიოდა, რომ ძნელად თუ იტყოდით, სად, ფერდობის რომელ ადგილზე თავდებოდა ზურმუხტისფერი კორდი და იწყებოდა ბროლისებრი ტბის სამფლობელო.

აქედან, სადაც მე ვიმყოფებოდი, შემეძლო თვალის ერთი გადავლებით მეხილა კუნძულის აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ნაპირნი. გასაოცარი განსხვავება შეინიშნებოდა იმათ შორის. ბაღნარის მშვენიერთა ჰარამხანა გამოჩნდა დასავლეთით. მზის ალმაცერ სხივებს ისე აეელვარებინა და აელაპლაპებინა ქვემოთ ყველაფერი, რომ მთელი ეს არემიდამო იცინოდა ყვავილთა სიცილით. სწორი, მოკლე და სურნელოვანი ბალახები ასფოდელებით გადაპენტილიყო. ხეები იდგნენ აქ მოქნილნი, მხიარულნი, ზეაღმართულნი, ნათლით მოსილნი, გრაციოზულნი, იმათი აღნაგობა და ფოთლოვანი ტევრი, პრიალა, კრიალა და ჭრელი კანისა რაღაც აღმოსავლურს მოგვაგონებდა. სიცოცხლის დიდებულებითა და სიხარულით გამსჭვალულიყო აქაურობა და თუმცა ზეცით მონაბერი ნიავიც კი არ იძვროდა, ყოველივე აქ მაინც ფრთხიალებდა, მი და მო დაფარფატებდა ურიცხვი პეპელა ვითარცა ფრთოსანი ტიტები. (Florem putares nare per liguidum aethere. P. kommire (ყვავილი მედინი ეთერითაა ნაშობი. მამა კომირე)

სხვა, ანუ აღმოსავლეთი ნაპირი კუნძულისა ბნელ-უკუნ ჩრდილში დანთქმულიყო. მკაცრი, თუმცა კი მშვენიერი და მშვიდი ბინდი მოჰფენოდა ყოველივეს. მუქფერისანი იყვნენ იქ ხეები, დაღვრემით მდგარნი, გულის მომკვლელი სევდით დახრილები და დამწუხრებულები ზარ-ზეიმით გვამცნობდნენ გლოვასა და უდროო სიკვდილს. შავფერი ბალახი გადაჰკვროდა იმ ადგილს კვიპაროსის ჩრდილივით, მრავალი უშნო გორაკი წარმოჩენილიყო იმათ შორის, დაბალი, ვიწრო და მოგრძო, საძვალეთა მსგავსი, თუმცა სამაროვანი არ იყო ეს ადგილი, გადაბურული რუტითა და როზმარინით. ხეთა ჩრდილები მძიმედ ჩაჭდეოდნენ წყალს, თითქოსდა ჩაკარგულიყვნენ იმის სიღრმეში და გადმოსცემოდათ იქაური სიბნელე. ასე წარმოვიდგინე, თითქოსდა ამ ჩრდილთაგან ყოველი, მზის სულ დაბლა, დაბლა ჩაშვებისდაკვალად, ქუშად მოსცილებოდა მის დამბადებელ ხეთა ტანს და ჩახვეულიყო დინების წიაღ; და სხვა ჩრდილებიც სცილდებოდნენ წამის უმალესად ხეებს და წარხოცილთა, დაკრძალულთა ადგილს იკავებდნენ.

ჩემს ფანტაზიაზე მიმძლავრებულმა ამ იდეამ დიდად იმოქმედა და ოცნებათა ბურუსში გამხვია. „თუკი ოდესმე ყოფილა სადმე მოჯადოებული კუნძული, - ვთქვი ჩემთვის, - სწორედ ეს უნდა იყოს. ეს არემიდამო თავშესაფარია ორიოდ უნაზესი ფერიის, დაღუპულ მოდგმის ნაშიერთა. იქნებ, იმათია ეს მწვანეში ჩაფლული საფლავები? - ან იქნებ, ისინი ადამიანიშვილთა დარად ეყრებიან თავიანთ ტკბილ სიცოცხლეს? თუ მომაკვდავნი განილევიან სევდით და ასე ნელინელ, ნელინელ მიაბარებენ სულს უფალს, ვითარცა ხეები, ერთიმეორის მიყოლებით იცილებენ ჩრდილებს და საბოლოოდ კარგავენ კიდეც თავის სუბსტანციას? წყალში ინთქმება ხის ჩრდილი და რომ ილევა თანდათანობით, სულ უფრო და უფრო შავდება, შეიძლება სწორედ ასეთია ფერიათა დამოკიდებულება ყოვლისმომცველი სიკვდილისადმი?“

სანახევროდ დახუჭული თვალებით ასე რომ ვფიქრობდი, მზე სწრაფად წვებოდა მოსასვენებლად, მალიად, მალიად მიიხვეოდა მორევი კუნძულის გარშემო და მოჰქონდა, მოაქანებდა ვეებერთელა, თეთრზე თეთრ ჭადრის ქერქებს. ასეგვარად მბრუნავ წყლის ზედაპირზე მრავალნაირად აღიქმებოდა ხის ეს ნაჭრები და მკვირცხლ წარმოდგენას შეეძლო ნებისმიერი საგნის გამოსახულება მიენიჭებინა მათთვის. ასე ოცნებამორეულმა კაცმა იმ ფერიათაგან ერთ-ერთი დავლანდე, სწორედ იმაზე ვფიქრობდი ამ ცოტა ხნის წინ და ახლა კუნძულის დასავლეთით ჩამოფენილი ნათლიდან წყნარად მიელტვოდა სიბნელეს. ტანალვა ქალი იდგა საოცრად პაწაწინა ნავში და ხელთ ეპყრა ზმანების დარი უმსუბუქესი ხოფი. დაისის უკანასკნელი წუთების სინათლეზე მხიარულების არილი გადასდიოდა სახეზე, მაგრამ მალე კაეშნით აღიბეჭდა ჩრდილთან შეერთების კვალობაზე. უჩუმრად მიცურავდა, დაბოლოს, კუნძულს შემოუარა და ისევ მოატანა ნათელს. „ფერიის ჩუმი ტრიალი ამ კუნძულის გარშემო, - აღარ გამიწყვეტია ძაფი ფიქრისა, - სწორედ ეს არის მისი ხანმოკლე სიცოცხლე. მიდის ზამთარი და მიდის ზაფხული. სიკვდილის წელიწადს მოახლოებია იგი; რადგან ხომ ვხედავ კარგად, როგორ ჩაიხვია წყლის ბნელეთმა, და სულ უფრო უშავესი გახდა სიბნელე მისი“.

კვლავ გამოჩნდა ნავი იგი და მასზე ფერია; მაგრამ ახლა მას ეტყობოდა, რომ მოსჭარბებოდა საზრუნავ-საორჭოფო და შემცირებოდა სიმხიარულე. კვლავ მოიქცა სინათლიდან სიშავეში (იმწუთასვე რომ იმძლავრა) და კვლავ მოსწყდა ჩრდილი და ჩაინთქა შავი ხის ფერის წყალში და ყლაპი უყო ბნელ-უკუნეთმა. და კვლავ და კვლავ გარშემო უვლიდა ფერია ამ კუნძულს (სანამ მზე ქვემორე ეშვებოდა დასაძინებლად), და ახლა, სინათლეში ყოველი მისი გამოჩენის ხანს, სულ უფრო და უფრო სევდიანი, უღონო, ბუნდი და მიმქრალი ჩანდა; და ყოველი მისი წიაღსვლა სიშავეში, ყოველი მისგან მოსხლეტილი ჩრდილი წყვდიადის მეუფებას მოწმობდა უკვე. დაბოლოს, როდესაც სრულიად გაილია მზის შუქი, ფერიამ, აჩრდილმა იმისმა, რაც იყო, მჭმუნვარედ გასწია ნავითურთ შავი ხის ფერის დარ ნაკადისაკენ - და თუ გამოვიდა იქიდან, ვერ გეტყვით, რადგან სიშავე ჩამოწვა ყველგან და აღარ მინახავს სახე მისი მომჯადოები.