როგორც შერიგების მანიფესტი | ინტერვიუ თეონა დოლენჯაშვილთან
თეონა, მინდა ინტერვიუ რომანის მთავარი თემის - აფხაზეთის ომის განხილვით დავიწყოთ. ჩემი ოჯახიც აფზახეთიდან დევნილია და ყოველთვის მაინტერესებდა ამ ომის რეპრეზენტაცია ლიტერატურაში. თუმცა, როცა ტრადიციას გადავხედე, აღმოჩნდა, რომ უახლეს ქართულ მწერლობაში ეს თემა ძალზე ფრაგმენტულადაა დამუშავებული, თუ არ ჩავთვლით, მაგალითად კრებულს „ვილაპარაკოთ. 33 ამბავი აფხაზეთზე“. ამდენად, რომანის „ჩიტი არ გამოფრინდება“ ღირებულება განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია. თქვენი აზრით, როგორ მოხდა რომ აფხაზეთის ომი ნაკლებად აისახა ქართულ მწერლობაში?
ჩვენ ყველანი პირდაპირ თუ ირიბად იმ ამბების მონაწილენი ვართ. მოვლენების, რომელიც ნამდვილად არ არის დიდი ხნის წინანდელი. ეს თემა ჯერ კიდევ ცხელია და ამდენად, ჭრილობებიც ჯერ კიდევ ღიაა და მტკივნეული. შესაძლოა კიდევ რაღაც დრო უნდა გავიდეს, რომ უკეთ შევაფასოთ წარსული. თუმცა, უახლესი ისტორიის შემოქმედებით მასალად ქცევისთვის დრო საკმარისზე მეტიცაა, 30 წელი არ არის ცოტა. და ჩვენ ვალი გვაქვს იმ ადამიანების, რომლებმაც ეს ომი გამოიარეს და ჩემსავით ტელევიზორის ეკრანიდან არ უნახავთ. ამიტომ უფრო სიღრმისეულად, უფრო მძაფრად და უფრო მასშტაბურად უნდა ავსახოთ ეს თემები. და არამხოლოდ ლიტერატურაში. თუ კარგად დავაკვირდებით, არც ქართულ კინოში ასახულა ეს თემა შესაბამისად, თუ არ ჩავთვლით „გაღმა ნაპირს“ და „მანდარინებს“. მაგრამ ეს ფილმებიც კი არ გვიჩვენებენ უშუალოდ ომის სიმძაფრეს, ომის გენეზისს, მის ტენდენციებსა და პერიპეტიებს. თუნდაც, ჭუბერზე გადმოსვლას, რაც განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი და მტკივნეული ამბავია; ან კონფლიქტის პროცესს, იმას, რაც ზოგადად მოხდა იმ დროს აფხაზეთში. ორივე ფილმი, რომელთაგან ერთი ნუგზარ შატაიძის გენიალური მოთხრობის მიხედვითაა გადაღებული, რასაკვირველია ეხება ამ თემას, მაგრამ უკვე ომის შედეგს. „მანდარინები“ კი ზოგადად ამ ადამიანებს შორის თანაცხოვრებას აღწერს და ერთგვარი მეტაფორაა, ჩვენი რთული ურთიერთობის მოდელი.
მე ყოველთვის ვამბობდი და ვამბობ, რომ აფხაზეთის ომი დასაწერი, გასააზრებელი თემაა. გასაანალიზებელია ის შეცდომები, რომლებიც ამ კონფლიქტში, თუნდაც აფხაზებთან დავუშვით. წარსული გადასაფასებელია და ძალიან კრიტიკულები უნდა ვიყოთ, ჩვენი შეცდომებიც ვაღიაროთ და ზუსტი დიაგნოზი დავსვათ. ომის სრული სურათი უნდა შევქმნათ და შემოქმედებით, სახელოვნებო ფილტრში გავატაროთ. ჩვენ ეს გვევალება. პოლიტოლოგებისა და ჟურნალისტები თვალით დანახული ომი სხვაა, ანალიზია, სტატისტიკაა, ჩვენი კიდევ სხვაა, რადგან ერთი კონკრეტული ადამიანის ისტორია, დრამა თუ ტრაგედია განსაკუთრებით გვეხება და გვანჯღრევს. ჩვენ უნდა გვქონდეს ღიად, გახსნილად საუბრის შემძლეობა, სიმართლის გააზრებისა და თქმის გამბედაობა, რადგან ჩვენგან, მწერლებისგან სწორედ ამას ელიან. მე ბევრი აფხაზი და ოსი მეგობარი მყავს და დამიჯერეთ, მათთვის ჩვენგან გაგზავნილი თითოეული სიტყვა უფრო მისაღები და ყურადსაღებია, ვიდრე რომელიმე პოლიტიკოსისა და ჩინოვნიკის განცხადება თუ საჯარო აქტი.
თავად როდის და როგორ მიხვედით რომანის ამ იდეამდე?
ჩემი პირველი მოთხრობაც „ფიდაი“ ტერორიზმზე იყო. ყოველთვის მაინტერესებს როგორ იქცევა ადამიანი ყველაზე რთულ და კრიტიკულ ვითარებაში, მაინტერესებს მისი არჩევანი, ან თუნდაც ის მდგომარეობა, როცა არჩევანი შეუძლებელია. როცა ოთხი წლის წინ ამ რომანის წერა დავიწყე, ინსპირაცია და საფუძველი თურქეთ-სირიის საზღვარზე არსებული დევნილთა ბანაკები იყო. ორ ბანაკში ვიყავი: კილისისა და ნიზიპის, სადაც სირიიდან, ომის სისასტიკიდან დევნილ ადამიანებს შევხვდი; ადამიანებს, რომლებიც აფეთქებულ, მიწასთან გასწორებულ ქალაქებსა და ომის ქაოსს გამოექცნენ. ისინი თავიანთ ისტორიებს მიყვებოდნენ და ეს ყველაფერი საოცრად მძაფრი და შთამბეჭდავი იყო. მაშინ, შთაბეჭდილებების ქვეშ მყოფმა, ომზე, ISIS-ის ტერორიზმზე, სირიის კონფლიქტზე წერა დავიწყე. მაგრამ წერის პროცესში მივხვდი, რომ სხვის ომზე ვწერდი. ამიტომ ჩემი პერსონაჟი – ნატა გახდა ის, ვისაც საკუთარი ომის გამოცდილება აქვს და სწორედ სხვის ომში იწყებს საკუთარის გახსენებას და გააზრებას, გადაფასებას და მასში დაბრუნებას. სირიის ომში, სადაც ის ფოტორეპორტიორადაა მივლენილი, იხსენებს დევნილობის იმ გზას, რომელიც თავად 6 წლის ასაკში გამოიარა და მერე მთელი ცხოვრება ამ ტვირთის ტარება მოუწია. წარსულის გაცოცხლება პარალელური ისტორიების საშუალებით გადავწყვიტე. პარალელური თხრობა მარტივი არ იყო, რადგან პერსონაჟები, რომელთაც ნატა ხვდება, მუდმივად მის ამბავთან უნდა იკვეთებოდნენ, ერთგვარი ღუზები უნდა იყვნენ ომის უკიდეგანო ოკეანის ნაპირებზე. ნატა ფოტოებს უღებს მათ და ამგვარად მის წარსულთან ერთად სირიელთა ისტორიებიც ცოცხლდება.
რაც შეეხება თავად წერის პროცესს, 2016 წელს დავიწყე, მაგრამ შემდეგ 2 წლით შევწყვიტე, რადგან ემოციურად ძალიან რთული იყო მისი წერა. მკითხველებიც მეუბნებიან, რომ ემოციურად მძიმეა, მძაფრია. მე, როგორც მწერალი, მედიატორი ვიყავი, საკუთარ თავში გავატარე ნატას, ნინოსა და მისი მშობლების თუ მარიამის, აბულასა და ისიდას ამბავი. ამიტომაც იყო ჩემთვის ემოციურად საკმაოდ მძიმე. მაგრამ მე არ მინდოდა ეს წიგნი სიკვდილსა და ომზე ყოფილიყო, მინდოდა ეს წიგნი მშვიდობის, შერიგების, სიცოცხლის, სიყვარულის ერთგვარ მანიფესტად ქცეულიყო. იმაზე, თუ ყველაზე მძიმე წუთებში როგორ შევძლოთ ცხოვრება სხვისთვის; იმაზე, თუ როგორ უნდა გადავრჩეთ და დავრჩეთ ადამიანებად.
თეონა, ნატას სირიაში მოგზაურობა და წარსულთან მიბრუნება ახსენეთ. ნატასთან ერთად, ჩვენც, მკითხველიც ვბრუნდებით წარსულში და თავიდან ვიაზრებთ მას. რისთვისაა საჭირო წარსულის ახლებურად გააზრება და როგორ გვეხმარება ამაში რომანი „ჩიტი არ გამოფრინდება“?
მე თვითონ, როგორც ადამიანს, როგორც მწერალს, როგორც მოქალაქეს ძალიან ბევრი კითხვა მაქვს წარსულთან დაკავშირებით. მაეჭვებს თუნდაც ჭუბერის ამბავი. საკუთარ ქვეყანაში ადამიანებს გზა ჩაუკეტეს და სიკვდილის უღელტეხილი გამოატარეს. დღემდე არ მაქვს პასუხი ეს როგორ მოხდა. ზუგდიდი ხომ აფხაზებს ან რუსებს არ ჩაუკეტავთ. ქართველებმა ჩაკეტეს. მინდა, რომ პასუხი ამგვარ კითხვებს გაეცეს.
ძალიან ბევრი კითხვა მაქვს ასევე კონფლიქტთან დაკავშირებითაც. რა თქმა უნდა, შეიძლებოდა მისი თავიდან აცილება, თუ ჩვენც უფრო ფრთხილად ვიქნებოდით. ძალიან ბევრი შეცდომა დავუშვით, მაგრამ არა რიგითმა ადამიანებმა, არამედ იმ დაჯგუფებებმა, რომლებსაც ხელში ქვეყნის მართვის ბერკეტები ჩაუვარდათ. ამიტომ, წარსულის გააზრება, პირველ ყოვლისა, ამ კითხვებზე პასუხის გაცემა, პასუხების ძიება, სიღრმეებში ჩასვლა, დიაგნოზის დასმაა. დიაგნოზის გარეშე მკურნალობას ვერ შევძლებთ.
იმავეს ვთხოვ აფხაზებისაც, მათ მხარეს მყოფ მწერლებსაც, რომ გაიაზრონ, მიუბრუნდენ, გადააფასონ. შემდეგ კი აუცილებლად შეგვეძლება ერთმანეთთან მისასვლელი გზები ვეძებოთ.
ხელოვნებას, ლიტერატურას ალტერნატივა არ აქვს. ამიტომ ჩვენ უნდა შევძლოთ ეს, მწერლებმა, სიტყვის ხალხმა. ჩვენ მხოლოდ ტერიტორიები არ დაგვიკარგავს, ადამიანები დავკარგეთ. ამიტომ ამ ადამიანების დაბრუნებაა აუცილებელი.
თუმცა, არის კიდევ ერთი გარემოებაც. წიგნის ინსპირაციის წყარო რეალური ისტორიებია. ჩემს მეგობრებთან, დევნილებთან მოსმენილი ცალკეული ამბები. და ამ ამბების მოსმენისას ვგრძნობდი, რომ აფხაზეთი თითქოს მხოლოდ მათ დაკარგეს, ჩვენთვის, დანარჩენებისთვის ყველაფერი პლაკატური, ფასადური დარჩა. ესეც უნდა გავიაზროთ. რამდენად გვტკივა? შევეგუეთ? მორჩა? თუ ისევ ვფიქრობთ, ისევ გვახსოვს და განვიცდით? ძალიან მნიშვნელოვანია რომ ეს ჩამოჭრილი, ამპუტირებული კიდური, რომლის ტკივილი ფანტომურია, აღვადგინოთ, თორემ უხელებოდ ცხოვრება წარმოუდგენელია.
საზოგადოების ფასადურ დამოკიდებულებას შეეხეთ, რაც რომანის კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი თემაა. ნატას ოჯახის გამოცდილებით გვიჩვენებთ პროცესს, თუ როგორ ხდება დევნილთა მარგინალიზება საზოგადოებაში. რამ განაპირობა ფაქტი, რომ ნატა, ისევე როგორც ნებისმიერი სხვა აფხაზეთიდან დევნილი უცხოდ იქცა საკუთარ ქვეყანაში?
ძალიან ბევრი ამბავი ამომიტივტივდა წერის პროცესში. თუნდაც, ნატას მაკარონისადმი ზიზღი – ეს ჩემი ერთ-ერთი ნაცნობის მონათხრობი ისტორიაა, რომელსაც დედა ატყუებდა ჭუბერის გზაზე მიმავალს, გაყინულს და მშიერს, იხარშება და გაჭმევო... ისევე როგორც კოცონთან გათბობის ამბავი. ესენი პატარა დეტალებია, რომლებიც ძალიან ბევრს მეტყველებენ.
ხშირად მახსენდება როგორ ვსაუბრობდით დევნილებზე. თან მაშინ ლტოლვილებს ვეძახდით და ამ სიტყვაშიც კი იყო რაღაც დამამცირებელი, დამაკნინებელი. ეს ყველაფერი წერის პროცესში ახლებურად გამიცოცხლდა. თუმცა ვერ ვიხსენებ რატომ ვერ ვიღებდით ადამიანებს, რომლებმაც სახლი დაკარგეს, ახლობლები დაკარგეს, და იმის ნაცვლად რომ დავხმარებოდით, ძალიან ცივად, ძალიან ქედმაღლურად მოვექეცით, დევნილებმა, რომლებიც სასტუმროებში და სხვადასხვა შენობაში შესახლდნენ, თითქოს რაღაც სამარცხვინო ისტორიული ფაქტის წინაშე დაგვაყენეს.
ქვეცნობიერად იქნებ გვრცხვენოდა კიდეც ამ დამარცხების და წაგებული ომის და მათაც როგორც ამ ომიდან გამოსროლილი ყუმბარის ნარჩენს, თვალს ასე ვარიდებდით ამ ყველაფერს. თითქოს მათი ბრალი იყო. რომ არ დაიცვეს საკუთარი მიწა, საკუთარი თავი, ახლა კი ჩამოვიდნენ და აქ რაღაც ჩვენსას გვართმევენ. ძალიან სამარცხვინო იყო ეს ყველაფერი და ეს ცალკე ტრაგედია და პრობლემაა - დამოკიდებულება, რომელიც საზოგადოებას ამ ე. წ. „ლტოლვილების“ შესახებ გვქონდა. ამგვარ დამოკიდებულებას ხელს ხელისუფლებაც უწყობდა. წლების განმავლობაში არ მისცეს საცხოვრისი, ასახლებდნენ იმ დანგრეული შენობებიდანაც კი, ელემენტარულ ადამიანურ პირობებს ვერ უქმნიდნენ.
ბოდიში გვაქვს მოსახდელი ამგვარი დამოკიდებულებისთვის.
სიუჟეტთან დაკავშირებით მინდა გკითხოთ. რომანში ორი სიუჟეტური ხაზი ვითარდება, რომელთაგან პირველი და მთავარი ხაზი აფზახეთის ომსა და ნატას გამოცდილებაზე მოგვითხრობს, ხოლო მეორე - სირიის კონფლიქტსა და მასში მონაწილე ადამიანებზე. როგორ იკვრება ეს ორი სიუჟეტი და რა აკავშირებს ორ ომს, განსხვავებული დროის, ადგილისა და მასშტაბის მიუხედავად?
რთულია იმაზე საუბარი, რამდენად ჰგავს ომები და ისტორიული უბედურებები ერთმანეთს. თუმცა, ეს ორი სიუჟეტური ხაზი და ორი ომი გაერთიანებულია ერთი მთავარი თემით: ომს შენ არ ირჩევ, შენ ხვდები ომში და მისი ბოროტების ფასი უდანაშაულო ადამიანმა უნდა გადაიხადო. და აქ იწყება ძალიან დიდი კრიზისი, სიცოცხლის გადარჩენისთვის ბრძოლა, ახლობლებზე დარდი და სიკვდილის შიში. ეს ძალიან წინააღმდეგობრივი თემებია. მითუმეტეს, თანამედროვე ადამიანისთვის, მაშინ როცა მთელი მსოფლიო მშვიდობისა და უსაფრთხოების თემებზე მუშაობს.
ძალიან კარგად თქვა ლაშა ბუღაძემ ამ წიგნზე საუბრისას და მოდით, აქვე გავიმეორებ – ჩვენ, ქართველებს, ხშირად გვიწევდა სხვის ომში ბრძოლა საკუთარი მშვიდობის დაცვისთვის. ნატასთვისაც ომი ცხოვრების განუყოფელ ნაწილად იქცა. ის თითქოს ეძებს კიდეც ცხელ წერტილებს, რადგან პასუხი უნდა გასცეს ღიად დარჩენილ კითხვებს და ეს მისი არჩევანია. ამიტომ, ორი ომის პარალელური ისტორია მხატვრული ხერხი იყო იმისთვის, რომ მეჩვენებინა ჩვენი ომის პრობლემა და ამავე დროს აღმეწერა თანამედროვე მსოფლიოში მიმდინარე პროცესი და მისი შედეგები. რომანს საფუძვლად დოკუმენტური ფაქტები უდევს, ნამდვილი ამბები. მარიამის, სირიაში მცხოვრები ქრისტიანი გოგოს ისტორია, რომელსაც ჯიჰადის პატარძლად ამზადებენ. პალმირას მცველის, რომელიც დაეშელებმა მოკლეს, მისი თავი კი სარზე წამოაცვეს. სირიაში ვნახე ასევე 18 წლის ბიჭი, რომელიც აბულას პერსონაჟად იქცა და რომელმაც საშინელი რამ მითხრა, – ჩემი ცხოვრების მანძილზე, გაცილებით მეტი მკვდარი მინახავს, ვიდრე ცოცხალიო.
ნატა და მისი ძიების პროცესი ახსენეთ. ძალიან ძლიერი ხასიათის პერსონაჟია და ამავდროულად ერთადერთია რომანში, ვინც გადარჩენა მოახერხა. როგორ?
ნატა ის ადამიანია, ვისაც გაუტეხელი, აფხაზი დედის სახით გმირი ქალის მაგალითი ჰქონდა. გარდა ამისა, მას მფარველი ანგელოზი ჰყავს დის, ნინოს სახით, რომელმაც პურის გადაცემით, სიმტკიცის, სიცოცხლისთვის ბრძოლის და გადარჩენის პირობა ჩამოართვა. საკუთარი წილიც დაუთმო და მიუხედავად იმისა, რომ ფიზიკურად განშორდა, სიცოცხლე მასში განაგრძო.
სხვათა შორის, ნინოს ამბავიც ნამდვილია. სადღაც, ძალიან დიდი ხნის წინ წავიკითხე მის შესახებ; წავიკითხე პატარა გოგოზე, რომელიც ჭუბერის გავლით გადმოჰყავდათ, მაგრამ გზაზე ფილტვების ანთებით გარდაიცვალა. თუ შესაძლებელია, რომ სრულიად უმანკო, უდანაშაულო ადამიანებს ლიტერატურაში ძეგლი დაუდგა, უპირველესად ნინო იმსახურებს ამას. რომანში მისი შემოყვანა რეალური ამბის გამოძახილი იყო.
ნინოს საპირწონედ, ნატა განასახიერებს ყველა იმ ადამიანს, რომლებიც გადარჩნენ; რომლებიც მიუხედავად ომის დასრულებისა, მაინც ომში არიან და იქამდე განაგრძობენ ბრძოლას, ვიდრე მშობლიურ მიწაზე ფეხს არ დადგამენ.
ნატა ექვსი წლისა უკვე დიდი იყო, ისევე როგორც ისიდა, პატარა სირიელი გოგო, რომელიც ომის მწერალი და შემრიგებელი უნდა გახდეს. და მათ ორივეს ევალებათ სიყვარული და სხვისთვის ცხოვრება, რაც ამ გმირების მთავარი მისიაა ამ წიგნში.
თქვენი პერსონაჟები რეალობიდან გარბიან? თითქოს, თითოეულ მათგანს ალტერნატივა აქვს. ისიდა, პატარა სირიელი გოგო, გადარჩენისთვის ამბების თხრობას იწყებს და კედელზე ჩანაწერებს აკეთებს, აბულა საკუთარ კინოს ჰქმნის, რომელშიც გმირის როლს თავად ასრულებს, ნატასთვის რეალობიდან გაქცევის საშუალება ფოტოგრაფიაა, მარიამისთვის - ხატვა, ხოლო რიჰმანისთვის კულტურასთან, ხელოვნებასთან მიბრუნება. ხელოვნება თქვენი პერსონაჟებისთვის თვითგადარჩენის საშუალება და ალტერნატიული რეალობაა?
რა საინტერესოა, მე თვითონ ასე დალაგება არ მიფიქრია. რომ ჩამოთვალეთ, ახლა მივხვდი, რომ ყველას თავისი თავშესაფარი აქვს.
რა თქმა უნდა, ყველა პერსონაჟს აქვს ალტერნატიულ სამყაროში გადასახლების თუ რეალობიდან გაქცევის სურვილი. თითოეული მათგანი ომის საშინელების დავიწყებას ან ომის შემოქმედებით იმპულსად გარდაქმნას ცდილობს. ისიდასთვის ომი შემოქმედებითი მასალაა, იგი ანე ფრანკის დღიურებივით აკეთებს ჩანაწერებს, თუმცა კედელზე. ნატასთვის ფოტოგრაფია ომის სისასტიკის და რეალობის ასახვაა, ისტორიისთვის შემონახვა. რიჰმანიც, რა თქმა უნდა, კულტურის ძეგლების, უდიდესი საგანძურის გადარჩენასა და დაცვას ცდილობს.
ნამდვილად ასეა, ხელოვნება მათთვის გადარჩენის საშუალებაა. ვერავინ გაუძლებს ომის საშინელებას, თავშესაფრის, დროებითი მოსასვენებლის პოვნის გარეშე. და ამავდროულად, ეს პერსონაჟები, ხელოვნების დახმარებით ამქვეყნად რაღაცას ტოვებენ, საკუთარ სიცოცხლეზე უფრო გამძლეს.
და ბოლოს, სათაურთან დაკავშირებით მინდა გკითხოთ. რომანი საკმაოდ იმედისმომცემი დასასრულით ხასიათდება, თუმცა სათაური გვეუბნება, რომ ჩიტი არ გამოფრინდება. რატომ? რა დატვირთვა აქვს ჩიტის სიმბოლოს?
რა თქმა უნდა, მთავარი ალუზია ფოტოგრაფისაა, ნატა ფოტორეპორტიორია და ეს ჩვენი ბავშვობის ილუზიაცაა, რომ კამერიდან ჩიტი გამოფრინდება, მაგრამ სინამდვილეში ეს ასე არასდროს ხდება. ეს დანგრეული ბავშვური ოცნებების ერთგვარი ილუზიაა, ბედნიერების ლურჯი ფრინველის... და რა თქმა უნდა, საკმაოდ პესიმისტურადაც ჟღერს. თუმცა ფინალში ჩიტი, რომელიც არ გამოფრინდება, სიკვდილის ჩიტადაც ვაქციე. და ორმხრივი დატვირთვა აქვს.
არ მინდოდა სათაურში სიკვდილი და ომი ყოფილიყო. ჩიტი ომში არ გამოფრინდება, თუმცა ეს არ ნიშნავს იმას, რომ იგი, როგორც თავისუფლების, სიყვარულისა თუ თუნდაც გაზაფხულის სიმბოლო ფრენას შეწყვეტს. საბოლოოდ რომანში და იმედი მაქვს ცხოვრებაშიც, სიყვარული და სიცოცხლე იმარჯვებს.
ესაუბრა ქეთევან გახოკია