ხავიერ მარიასი და მისი „ბერტა ისლა“ | ქეთევან გოჩიტაშვილი
ხავიერ მარიასი თანამედროვეობის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი ესპანელი მწერალია. მისი ნებისმიერი რომანი უმალ ექცევა ხოლმე მკითხველის ყურადღების ქვეშ და ბესტსელერად იქცევა. ავტორი სხვადასხვა დროს დაჯილდოებულია უმნიშვნელოვანესი ლიტერატურული პრემიებით და ნათარგმნია დაახლოებით 50 ენაზე. ქართულენოვან მკითხველს დღემდე არ ჰქონდა შესაძლებლობა, მშობლიურ ენაზე გასცნობოდა დიდი ესპანელი მწერლის შემოქმედებას. სულ ახლახან კი გამომცემლობა „ინტელექტმა“ უდიდესი საჩუქარი გაუკეთა ქართველ მკითხველს – ქართულ ენაზე ითარგმნა მარიასის ყველაზე ცნობილი რომანი „ბერტა ისლა“ (მთარგმნელი ლანა კალანდია).
როგორც ყველა დიდი წიგნის შემთხვევაში, „ბერტა ისლას“ შემთხვევაშიც ზუსტად ასეა – ძნელია, მოკლედ ილაპარაკო, რის შესახებ არის წიგნი. რაც არ უნდა თქვა, როგორც არ უნდა მოინდომო, მხოლოდ შიშველი ჩონჩხი გვრჩება, სიტყვებისგან შედგენილი მატრიცა, რომელიც ბევრს არაფერს გეუბნება... ხშირად წერენ, რომ ეს არის რომანი ჯაშუშის გასაიდუმლოებულ, ორმაგ ცხოვრებაზე. რა თქმა უნდა, მარიასი მოგვითხრობს ჯაშუშის ცხოვრების შესახებ, მაგრამ, რეალურად, ეს არ არის დაფარულად, გასაიდუმლოებულად წასვლის ბანალური დრამა თუ დეტექტივი. მიუხედავად იმისა, რომ ნაწარმოებში ბევრჯერ არის მინიშნება თუ ღია ტექსტიც კი, ეს არ არის დრამა არც საიდუმლო აგენტის პროფესიის მორალურ არჩევანზე. მარიასს, უპირველეს ყოვლისა, აინტერესებს, როგორ უმკლავდებიან, ებრძვიან, ეჩვევიან ადამიანები მოლოდინს, გაურკვევლობას, საკუთარი თავის უმნიშვნელობისა თუ, პირიქით, მნიშვნელობის გააზრების მტკივნეულ პროცესს, სრულ უცოდინრობას გარშემო მიმდინარე მოვლენების შესახებ, ან იმდენ ცოდნას, რამდენიც ადამიანის პირად კომფორტსა თუ კეთილდღეობას სჭირდება; სხვის მოტყუებასა და თავის მოტყუებაში ცხოვრებას. მთელი წიგნის განმავლობაში ის ვირტუოზულად აღწერს თავისი პერსონაჟების ყოფას სხვადასხვა გარემოში, სხვადასხვა პრობლემების წინაშე მდგარ გმირებს, რომლებიც ვერ თუ არ ხვდებიან, საით მიჰყავს ისინი ცხოვრებას, ზოგჯერ თითქოს არც უნდათ ამის ბოლომდე გაგება, რათა შემდეგ ეს გაურკვევლობა გამოიყენონ, როგორც თავშესაფარი, თავდაცვის იარაღი. შემდეგ კი იგივე იარაღი საკუთარ ნაჭუჭში აქცევს მათ ანდა გადაულახავ დაბრკოლებად ექცევათ, რომ იცნობდნენ ერთმანეთს (მათ შორის უახლოეს ადამიანებს) და, პირველ რიგში, საკუთარ თავს.
რა თქმა უნდა, ძნელია მარიასის რომანი რომელიმე ლიტერატურული ჟანრის ფარგლებში მოაქციო. ეს არც უცხოა თანამედროვე ლიტერატურისათვის და არც გასაკვირი. ჩემი აზრით კი, ეს არის ვირტუოზულად დაწერილი ინტელექტუალური ტრილერი თავისი ყველა დამახასიათებელი ელემენტით: მოლოდინით, დაძაბულობითა და მღელვარებთ, რომელშიც ავტორი მკითხველის განწყობაზე „თამაშობს“ , ითრევს ამ თამაშში , ასტიმულირებს როგორც შეგრძნებებს, ემოციებს, განცდებს, ისე, რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, მის ფიქრებს.
მთელი რომანის კითხვისას არ გტოვებს დაუსრულებელი და მღელვარე მოლოდინის შეგრძნება, გაურკვევლობა, ერთიმეორეზე მოულოდნელი სიურპრიზების მოლოდინი, შფოთვა, არაპროგნოზირებადი არა მხოლოდ ფინალი, არამედ ნებისმიერი შემდგომი ქმედება, გმირების არჩევანი, გადაწყვეტილებები. ფაქტობრივად, ეს არის განუწყვეტელი „დანაღმულ ველზე“ სიარული, რომელზეც მკითხველი თავისი სურვილით დადის და არასოდეს უჩნდება სურვილი, თავი დააღწიოს. ეს არის ერთგვარი ინტელექტუალური, პროვოკაციული „ლიტერატურული მაზოხიზმი“. კრიტიკოსები აღნიშნავენ კიდეც, ტექსტი ჰიჩკოკის ფილმების სიუჟეტს ჩამოჰგავსო. შესაძლოა, არის ამაში გარკვეული სიმართლე, მაგრამ მთავარი, რაც მას საშინელებათა ფილმებისა თუ ტრილერებისაგან განარჩევს, ეს არის ეგზისტენციალური საკითხებით ჟონგლიორობა, თამაში. ამ ნაწარმოებში მარიასი ლიტერატურისა და ისტორიის ლაბირინთებში ხეტიალით გვაფიქრებს რთულ ფილოსოფიურ და ეთიკურ საკითხებზე: სად გადის ზღვარი მორალსა და ამორალობას შორის, ტყუილსა და მართალსა შორის, წარმოსახვასა და რეალობას შორის, სიყვარულსა და სიძულვილს შორის.
„ტექსტუალური ხეტიალი“, – ასე ახასიათებს მარიასი თავის შემოქმედებით პროცესს. „მე ვმუშაობ კომპასით და არა რუკით“, – ესეც მისივე სიტყვებია. ხეტიალი ყოველთვის შეიცავს რისკს, რომ არასწორ გზაზე აღმოჩნდე, რუკით კი ბევრად უფრო გარანტირებული გაქვს, რომ დანიშნულების ადგილს უმტკივნეულოდ მიაღწიო, მაგრამ მარიასს უყვარს მოქმედება, ექსპერიმენტი, აღმოჩენა, ინტრიგა, ხოლო მისი, როგორც მწერლის, დიდოსტატობა იმაშია, რომ არასოდეს ასცდენია იმ ხაზს, რომლის ცალ მხარეს „ლიტერატურული თუ ლინგვისტური“ უგემოვნობაა და მეორე მხარეს – პირიქით, დახვეწილობა და რაფინირებულობა. ამ ძიებების პროცესში ის უდიდესი მწერლური ალღოთი ეჭიდება ყველაზე ძირითადს, სასაფუძვლოს. მისი ღრმად ინტელექტუალური ნაწარმოები არის საუკეთესო, ბუნებრივი, ორგანული სინთეზი მწერლური ტალანტისა, უდიდესი ინტელექტისა და საუკეთესო განათლებისა, რაც მას საშუალებას აძლევს, ურთულესი ფილოსოფიური საკითხები უაღრესად საინტერესოდ და ძალდაუტანებლად მიიტანოს მკითხველამდე.
ალბათ, ყველას გამოგვიცდია, რას ნიშნავს ტექსტის „ერთ ღამეში“ თუ „ერთ გადაფრენაში“ წაკითხვა. რა თქმა უნდა, ასე ჩათრევა მხოლოდ განსაკუთრებულ ნაწარმოებებს შეუძლიათ, თუმცა, როგორც წესი, ამ ფრაზის ქვეშ უფრო სხვა, შედარებით მსუბუქი ჟანრის ნაწარმოები იგულისხმება ხოლმე. „ბერტა ისლაც“ „ერთი ამოსუნთქვით“ წასაკითხი ტექსტია, ოღონდ სხვა მიზეზით – ის ნამდვილად „წყალივით იკითხება“, ოღონდ აქ, თუ შეიძლება ითქვას, გადამწყვეტი მისი „ლიტერატურული და ლინგვისტური მაგიაა“ და არა ტექსტის სიმსუბუქე. ეს ჯადოქრობა კი საკმაოდ ვრცელი ტექსტის არც ერთ მომენტში არ ღალატობს ავტორს. ტემპი, რიტმი, ემოციური მუხტი, საუკეთესოდ შერჩეული ლექსიკური ერთეულები, ფრაზები, მხატვრული ფიგურების არცთუ ხელგაშლილად, მაგრამ ზუსტად საჭირო დროს გამოყენება ზუსტად ისეთივე მაღალი კულტურის ნიშანია, როგორიც სწორად შერჩეული სამკაული ქალის სხეულზე.
„ბერტა ისლა“ უძირო საბადოა მკვლევრებისათვის – იქნებიან ესენი ლინგვისტები, თარგმანმცოდნეობის სპეციალისტები, ლიტერატორები, ფსიქოლოგები თუ სხვა. ამჯერად ჩვენს რამდენიმე დაკვირვებას შემოგთავაზებთ:
ბერტა ისლა თავის სიყვარულს, უფრო სწორად, შეყვარებულობის პირველ ეტაპს პრიმიტიულს უწოდებს. შემდეგ კი ჩვენ თვალწინ ეს პრიმიტიული გრძნობა უკიდურესად რთულ, კომპლექსურ ურთიერთობად გარდაიქმნება. არ ვიცი, რამდენად შეიძლება ამ პარალელის გაკეთება, მაგრამ ამ რომანის ენაც ასეთია – თვითმიზნური „პრიმიტიულობიდან“ კომპლექსურობამდე – როგორც ბერტას სიყვარული. აქ შეგხვდებათ უაღრესად დახვეწილი, რთული ენა და, ასევე, ზედმეტად პრიმიტიული ლექსიკა, შორისდებულები, სკაბრეზი, რომლებსაც ერთი და იგივე ადამიანი ერთსა და იმავე დიალოგში პარალელურად იყენებს მათ. ზოგჯერ ეს პრიმიტივიზმი შეიძლება აიხსნას იმით, რომ უკიდურესად დაძაბულ დიალოგებს ინდივიდუალიზმსა და, მე ვიტყოდი, ჰუმანურობასაც კი ანიჭებს.
ლინგვისტიკაში საყოველთაოდაა გავრცელებულია თვალსაზრისი, რომ ნებისმიერი ადამიანი და ნებისმიერი ავტორიც თავის ლინგვისტურ არჩევანს სხვადასხვა ძალიან მძლავრი ფაქტორის მიხედვით აკეთებს – კულტურული, სოციალური, ფსიქოლოგიური გამოცდილების მიხედვით და ეს არჩევანი თუ ლინგვისტური არსენალი ხშირად სისტემური და სტაბილურია და სხვადასხვა დროსა და საკომუნიკაციო სიტუაციაშიც კი მნიშვნელოვან ცვლილებებს არ განიცდის (იაკოვლევი, მილინი). მარიასის ენა ამ თვალსაზრისის სრულიად საპირისპიროს მაგალითია – აქ ერთი და იგივე პიროვნება ან ერთი და იმავე კულტურული თუ სოციალური ბექგრაუნდის მქონე ადამიანები ძალიან განსხვავებულ არჩევანს აკეთებენ, რაც აფერადებს და ამრავალფეროვნებს ტექსტის ენას.
გრძელ წინადადებებს ხავიერ მარიასის „საფირმო ნიშანსაც უწოდებენ“ – ზოგჯერ ავტორი ერთი წინადადების ფარგლებში თავის თავს ეწინააღმდეგება, ეთანხმება, აზუსტებს, კითხვებს უსვამს, ეკამათება. საკმაოდ ხშირად ცალკე აღებული თითოეული წინადადება ცალკეული ამბავია. ცნობილია, რომ სწორედ ასეთ გრძელ წინადადებებს იყენებს მარიასი იმ შემთხვევაში, როცა უნდა, რომ საყოველთაოდ აღიარებული თუ გაზიარებული, ზოგჯერ სტერეოტიპული შეხედულებები მორალზე, ღალატზე, ერთგულებაზე, ცუდზე, კარგზე, სოციალურ ნორმებზე, სიყვარულზე, მოვალეობასა და პასუხისმგებლობაზე პროვოკაციულად ჩამოაქციოს. ამიტომ ყოველი სიტყვა, წინადადება აქ აფთიაქარის სიზუსტით უნდა შეირჩეს, რომ აზრი არ ზუსტად გადმოიცეს, რადგან ერთმა მცირე ნიუანსმა, არასწორად დასმულმა აქცენტმა შეიძლება თავდაყირა დააყენოს მთელი ტექსტი. ლანა კალანდიას თარგმანის ღირსება ის არის, რომ თხრობა, ეს ზერთული წინადადებები და აბზაცებიც კი, თავიანთი ნიუანსებიანად, იმდენად ზუსტად არის ნათარგმნი, იმდენად ორგანულად, ხავერდოვნად გადადის ერთმანეთში, რომ მკითხველს ოდნავადაც ვერ იაზრებს, რეალურად რამდენად რთულ ტექსტს კითხულობს.
ხავიერ მარიასი „ბერტა ისლაში“ წერს: „ესაა ბილინგვიზმის ნიშანი, ორივე ენა ერთნაირად ტივტივებს გონებაში, ხანდახან – ერთდროულადაც“. ეს ხაზი მთელ ტექსტს მიჰყვება:
ვარიაცია ენაში ბუნებრივი ფენომენია – ნებისმიერ ენაში არსებობს ამა თუ იმ ლინგვისტური ერთეულის გამოყენების სხვადასხვა ვარიანტი. გარკვეულ ვარიანტებს სოციალური ღირებულება აქვთ, სოციალურად მარკირებულია. შესაბამისად, ზოგიერთი ენობრივი ვარიანტი უფრო „პრესტიჟულად“ და „სწორად“ აღიქმება, ხოლო ზოგი – პირიქით. სწორედ ეს პრესტიჟულობა უნდა იყოს მარიასის არჩევანი, ხშირად გამოიყენოს, ესპანურენოვან გარემოშიც კი, ინგლისური ლექსიკური ერთეულები, საგანგებოდ გამოყენებული ბარბარიზმები, რომლებიც ქართულ ტექსტშიც სრულიად გამართლებულად არის შენარჩუნებული.
ნიშანდობლივია, რომ ტომასი (ბერტაც) ლაპარაკისას ინგლისურენოვან ავტორებს (ელიოტს, შექსპირს...) იმოწმებს, პირადად მე არ მახსენდება, რომ რომელიმე ესპანურენოვანი ავტორის ციტატა მოეყვანოს, თუმცა თავად თავს ესპანელად მიიჩნევს. რა თქმა უნდა, ესეც არ უნდა იყოს მწერლის შემთხვევითი არჩევანი – დომინანტური კულტურა, „პრესტიჟული“ კულტურა თუ სხვა მოტივი? ესეც ერთ-ერთი საინტერესო აქცენტია და მისი მარტივად ახსნა ძნელია – ესპანურიცა და ინგლისურიც ე.წ. „დონორ“ კულტურებს მიეკუთვნებიან, არც ერთი არ არის მეორეზე „დიდი“ ან „პატარა, რომ ამ ავტორს ნიშნით მიენიჭებინა უპირატესობა რომელიმესთვის.
1971 წელს ვინოგრადოვმა გამოთქვა თვალსაზრისი და მისი შესაბამისი ტერმინიც შექმნა – „ავტორის სახე“, რაც ნიშნავს, რომ „ბიოგრაფიულ ავტორსა“ და გმირს შორის არსებობს მესამე – ის, ვინც თხრობის ფოკუსია, ვისი თვალსაწიერიდან თუ ცნობიერიდანაც გადმოიცემა მხატვრული რეალობა. „ბერტა ისლას“ „ავტორის სახე“ ასე შეიძლება დავახასიათოთ: ის არასოდეს არ ასიმილირდება გმირთან, თუმცა მისი პოზიცია ყოველთვის ჩანს. არსებობს თითქოს მოუხელთებელი, ძალიან ვიწრო ზღვარი ავტორსა და გმირს შორის, მაგრამ ის არ არის გულგრილობის ზღვარი, ავტორი ემპათიურია თავისი გმირების მიმართ მათი ცხოვრების წუთში, ყოველ მონაკვეთში, როცა სწორად იქცევიან და მაშინ, როცა ცდებიან. ახსნა არ სჭირდება, რამდენად რთულია ენობრივად ამ დამოკიდებულების ასახვა და შემდეგ სხვა, აბსოლუტურად სხვა სტრუქტურის ენაში გადატანა. ავტორმაცა და მთარგმნელმაც შესანიშნავად გაიარეს ამ „ბეწვის“ ხიდზე.
ენათმეცნიერებაში არსებობს მოსაზრება, რომ ლიტერატურა არ უნდა იყოს ლინგვისტიკის კვლევის საგანი, რადგან ნაწარმოებებში მოცემული ენა არასოდეს არის „სანდო“ და „ზუსტი“ (სალივანი, 1980; სევიჩი, 1999). სწორედ ეს პოზიცია ავირჩიეთ მთარგმნელმაცა და მეც, როგორც ტექსტის რედაქტორმა, როდესაც რომანზე საბოლოო მუშაობის დრო მოვიდა – მიზანი არ ყოფილა, ტექსტი გაგვეხადა „ზუსტი“ და „სანდო“. ეს არ არის ტექსტი, რომელიც მკაცრ ფორმალურ არტახებში მოქცევას იგუებს. ტექსტის „გარანდვა“ თუ „გაპრიალება“ მას ბუნებრივობას, ავთენტურობას უკარგავს, ამიტომაც მივეცით საშუალება ტექსტის ენას, რომ „ესუნთქა“, მივეცით „შეცდომებს“ საშუალება, რომ ტექსტის ორგანული ნაწილი გამხდარიყვნენ, რადგან ზოგ შემთხვევაში შესწორება იგივე იქნებოდა, გალაკტიონისათვის სტრიქონში „ეხლა როცა ამ სტრიქონს ვწერ“ პირველი სიტყვა „ახლათი“ ჩაგვენაცვლებინა.
მარიასის გმირები, როგორც არაერთხელაა აღნიშნული, ფიქრობენ, მსჯელობენ, სასოწარკვეთილებამდე ღელავენ იმაზე, რა იციან, რა არ იციან, რის ცოდნა არ შეუძლიათ და რის ცოდნა არ უნდათ. ეს განუწყვეტელი ფიქრი და შფოთი მარიასის ლინგვისტური და აზრობრივი გადახვევებისა და „ხეტიალის“ ერთ-ერთი მიზეზი უნდა იყოს. მისი გმირები შორდებიან, ქვეყნის ოთხივ კუთხით იკარგებიან და შემდეგ კვლავ ერთმანეთს უბრუნდებიან, მიუხედავად იმისა, უნდათ თუ არა ეს განაჩენივით მკაცრი ერთად ყოფნა. ბედისწერამ ეს გმირები ერთმანეთისათვის „გაწირა“ თუ „შექმნა“. და მაინც, ვინ ჭედავს ადამიანის ბედისწერას, სად იწერება მისი ხვედრი? ჩვენი ცხოვრება ჩვენივე არჩევანია თუ განსაზღვრულობა? – ეს სამყაროსავით ძველი შეკითხვები ამ რომანის წაკითხვის შემდეგ კიდევ ერთხელ შეახსენებს მკითხველს თავს.
ბოლოს კი მინდა, კიდევ ერთხელ გავიმეორო, რომ არსებობენ იღბლიანი წიგნები და უიღბლო წიგნები. ამ წიგნსაც და ქართველ მკითხველსაც გაუმართლათ, რომ მარიასის რთულ, წინააღმდეგობებითა და შეკითხვებით აღსავსე სამყაროში ლანა კალანდია უმეგზურებს. როგორც ყოველთვის, მისი არაჩვეულებრივი თარგმანი, გარწმუნებთ, მოლოდინს არ გაუმტყუნებს ლიტერატურის მოყვარულებს.
