კამილო ხოსე სელა - ქებათა ქება მითს
1989 წელს სტოკჰოლმში, ლიტერატურის დარგში ნობელის პრემიის მინიჭებასთან დაკავშირებით წაკითხული ლექცია
ბატონო მეცნიერებო, ჩემს ძველ მეგობარსა და მასწავლებელს - პიო ბაროხას, ნობელის პრემიის გარეშე რომ დარჩა (ბედის ლამპარი ღირსეულს ყოველთვის როდი უნათებს), კედლის საათი ჰქონდა. ციფერბლატზე ამოტვიფრული წარმავალი დროის სამოძღვრებო, სულის შემძვრელი დევიზი იკითხებოდა: “ყოველი საათი გვსერავს, უკანასკნელი - გვკლავს.” ჩემს გულსა და სულშიც საათმა ბევრჯერ ჩამოჰკრა. ამ საათის ისრები უკუსვლას არასდროს ცნობს. ცხოვრების დიდი ნაწილი უკან ჩამოვიტოვე და იმედით ვცოცხლობ, დღეს კი თქვენს წინაშე წარვსდექი, რათა კეთილი ნებით და შესაძლოა, წარმატებითაც კი, ვილაპარაკო სიტყვაზე, ვიმსჯელო ლიტერატურასა და თავისუფლებაზე.
დღეს, ჩემი ცხოვრების გადამწყვეტ ჟამს, ასე რთულად მისაღწევი ტრიბუნიდან მოგმართავთ და ეჭვი მიპყრობს, ჩემს შემთხვევაში, მედიდურმა სიტყვამ არ დაჩრდილოს ის ჭეშმარიტი ღირსება, რომელიც თქვენს მიერ ბოძებულ ჯილდოს, შესაძლოა, არც კი იმსახურებს.
რთული არაა ესპანურ ენაზე წერო. ეს მადლი ხომ უფალმა ესპანელებს უბოძა, რაზეც მხოლოდ მწირ ცნობას ვფლობთ. სულ უფრო მეტად განმიმტკიცდა ის აზრი, რომ ჯილდოს თავად ეს დიდებული ენა იმსახურებს და არა მისი მორჩილი, ენის ტყვე, რომლის შემწეობით შეუძლია თქვას: კაცთა სიამისა და მოძღვრებისათვის იქმნება ლიტერატურა, ხელოვნება - ყოველთა და ყველასათვის, რომელსაც მხოლოდ შენი დროისა და შენი კუთხის იდუმალი და უსახელო ხმა ემორჩილება.
მარტოობაში ვწერ და მარტოობაზე ვსაუბრობ. მათეო ალემანი რომანში “გუსმან დე ალფარაჩე” და ფრანსის ბეკონი ესეში “მარტოობის შესახებ” თითქმის ერთდროულად ავითარებენ აზრს, რომ მარტოობის მაძიებელ ადამიანში ან ღვთიური, ან ცხოველური საწყისია დაბუდებული. მარტოობა არ მიძებნია, თუმცა ვიპოვე და მას აქეთ, ვფიქრობ, მორჩილად, მშვიდად ვაზროვნებ, ვწერ, ვსაუბრობ, ვმუშაობ და ვცხოვრობ. ჩემი მარტოსულობის მუდმივი მეგზური ძველი მეგობრისა და მასწავლებლის - პაბლო პიკასოს მოსაზრებაა: “უკვდავი შედევრი მხოლოდ სრულ მარტოობაში იქმნება.” რადგან ცხოვრებაში მებრძოლის როლი მერგო, მარტოობაზე დაუბრკოლებლად - მეტიც, მადლიერებითა და შემწყნარებლობით ვისაუბრებ.
ყველაზე დიდი ჯილდო არის ის, როცა იცი რისი თქმა შეგიძლია, ხმა გამოსცე, სიტყვები გამოსცრა ემოციის, მოვლენებისა თუ საგნების აღსანიშნავად.
ტრადიციულად ფილოსოფოსები ამტკიცებენ, რომ განსაზღვრო ადამიანი, ნიშნავს გამოიყენო სტანდარტული საშუალება - მისთვის ახლობელი ბიოლოგიური სახეობა და მათი სპეციფიური განმასხვავებლები, ანუ ის, რაც მიგვანიშნებს ჩვენს ცხოველურ ზნე-ჩვეულებებებსა და სხვაობათა მიზეზებზე.
დაწყებული არისტოტელეს მოძღვრებიდან “პოლიტიკური ცხოველი” - დეკარტის “მოაზროვნე სუბსტანციით” დამთავრებული, ამგვარი დამოკიდებულება მნიშვნელოვანი იყო, რათა ერთმანეთისგან ადამიანი და ცხოველი გაგვერჩია. შესაძლოა, ეთნოლოგებმა ჩემი სიტყვები ეჭქვეშ დააყენონ, მაგრამ რთული არაა მოიძებნოს ის უტყუარი მტკიცებულება, რომ სწორედ ენაა ადამიანური ბუნების განმსაზღვრელი და ის განასხვავებს მათ, საბედნიეროდ თუ საუბედუროდ, ცხოველებისაგან.
დიახ, ჩვენ განვსხვავდებით ცხოველებისაგან და დარვინის წყალობით ისიც ვიცით, რომ მათი ჩამომავალნი ვართ. ენის ევოლუციის საკითხი, მაშასადამე, პირველხარისხოვან მნიშვნელობას იძენს, რასაც ვერ უარვყოფთ. კაცობრიობის ფილოგენეზი ევოლუციის პროცესს მოიცავს, როცა სამეტყველო ორგანოებისა და ტვინის ფორმირება ხანგრძლივი დროის მანძილზე მიმდინარეობდა, რაც თავად კაცობრიობის წარმოშობას გულისხმობს, არც ერთი შემდგომი მოვლენა, დაწყებული პოემით “სიმღერა ჩემს სიდზე” და “დონ კიხოტიდან” კვანტური თეორიით დამთავრებული, არ შეედრება ნიშანდობლივ იმას, რასაც პირველად ყველაზე ელემენტალური საგნების სახელდება ჰქვია. თუმცა ცხადია, ენის ევოლუციას არა მისი ფუნდამენტალური და პირველყოფილი მნიშვნელობით ვგულისხმობ, ამ შემთხვევაში ეს უფრო მეორეხარისხოვანია, ხაზს ვუსვამ ენის ევოლუციის განსაკუთრებულ დანიშნულებას მათთვის, ვინც უფრო ლიტერატორული, ვიდრე საუკუნოვანი ტრადიციის მატარებელ საზოგადოებაში იშვა.
ისეთი გამოჩენილი ეთნოლინგვისტის მოსაზრებით, როგორიცაა ა.ს. დაიმონდი, ენის ისტორია გარკვეულ საფეხურებს გადის, მარტივი, პრიმიტიული წინადადებებიდან დაწყებული - რთული სინტაქსითა და სემანტიკური დატვირთვით დამთავრებული. ამ ისტორიულად დამოწმებული ტენდენციის ექსტრაპოლარიზაციას თუ მოვახდენთ, შესაძლოა ვივარაუდოთ, რომ ენამ მარტივი საფეხურიდან რთულისაკენ მაშინ იწყო სვლა, როდესაც სამეტყველო ურთიერთობა, ძირითადად, ზმნების მეშვეობით ხორციელდებოდა, თანდათანობით კი იმ ეტაპს მიაღწია, როდესაც ფრაზის ელფერი და ხორცშეხმა არსებითი სახელი, ზედსართავი და ზმნიზედა გახდა.
ეს თეორია თუ სარწმუნოა და ფანტაზიასაც მოვიშველიებთ, შეგვიძლია ვიფიქროთ, რომ პირველი სიტყვა იყო ზმნა, ფრიად საჭირო და უშუალო მნიშვნელობით - იმპერატივში.
იმპერატივი დღემდე მნიშვნელოვან როლს თამაშობს. მასთან ძალიან ფრთხილი მოპყრობაა საჭირო, რაც ენის, არც თუ ისე მარტივი წესების ძირფესვიან ცოდნას ითხოვს. უადგილო ადგილას გამოყენებულმა იმპერატივმა, შესაძლოა, საპირისპირო შედეგებამდე მიგვიყვანოს, რამეთუ ჯონ ოსტინის ცნობილი სამგვარი განსაზღვრების თანახმად (ლოკუტორული, ილოკუტორული და პერლოკუტორული ენა), მახვილგონივრულადაა გამოთქმული თეზისი, რომ პერლოკუტორული ენა თანამოსაუბრეზე სპეციფიურ გავლენას ახდენს. ამაოა უბრძანო მას, ვინც ამ ბრძანებას შეგნებულად უგულებელყოფს და იმას გააკეთებს, რაც მოესურვება.
ასე რომ, “პოლიტიკური ცხოველიდან” - “მოაზროვნე სუბსტანციით” დამთავრებული, საკმაო ზღვარი გაივლო საძოვარზე გაშვებულ პირუტყვსა და მომღერალ ადამიანს შორის, რომლის სიმღერაც ყოველთვის მელოდიური როდია.
კრატილე, პლატონის ამავე სახელწოდების “დიალოგის” გმირი, საკუთარი ტუნიკის ნაკეცებში ჰერაკლიტეს მალავს.
მისი თანამოსაუბრის, ჰერმოგენეს პირით, დემოკრიტე სისრულესა და სიცარიელეზე საუბრობს და შესაძლოა, სოფისტი პროტაგორაც, სამყაროს არსებობა რომ არ სწამდა, ამტკიცებს - “ადამიანი ყველაფრის საზომია”: არსებულისა, რომ ის არსებობს და არარსებულისა, რომ ის არ არსებობს.
პლატონისეულ კრატილეს ენის პრობლემა აწუხებდა: რეალურად რას წარმოადგენს ენა, რას არ წარმოადგენს და სწორედ ამ პრობლემას განიხილავს ის შემდგომ საუბარში ჰერმოგენესთან ერთად. კრატილე მიიჩნევს, რომ საგნის სახელწოდებები მის არსთან უშუალო კავშირშია.
საგნებს გამოიგონებენ, აღმოაჩენენ, ქმნიან თუ თავად ჩნდებიან - თავიდანვე ის ჭეშმარიტი სახელები აქვთ გათავისებული, რომელიც მათ განსაზღვრავს და სხვებისაგან გამოარჩევს. კრატილეს პარადოქსალური მოსაზრება, ამ შემთხვევაში იგი ჰერაკლიტეს ოპონენტია, ეფუძნება განუყოფლობასა და ერთიანობას. ასე მაგალითად, დღე ღამეს ცვლის; ისევე, როგორც ძაღლი კატის გარეშე, სიყვარული კი სიძულვილის გარეშე წარმოუდგენელია.
ჰერმოგენე საპირისპირო მოსაზრებას გვიზიარებს. ის თვლის, რომ სიტყვები სხვა არაფერია თუ არა ის შეთანხმება, რომელსაც ხალხი ერთადერთი მიზნით აღწევს: გაუგონ ერთმანეთს. საგნები ადამიანის თვალწინ ჩნდება და ისიც პირველი დანახვისთანავე, სახელს არქმევს. საგნის მნიშვნელობა ტყეში მიგნებული წყარო კი არა, ადამიანის ხელით ამოთხრილი ჭაა. ეს ალეგორიული საზღვარი, რომელიც ჰერმოგენეს სახით შენიღბულმა დემოკრიტემ, დროდადრო კი პროტაგორამაც გაავლო, შესაძლოა, რამდენიმე ადგილას ერთდროულად გავარღვიოთ: ადამიანი, რომელიც ყველაფრის განმსაზღვრელია, მოდგმას თუ ინდივიდს განეკუთვნება? საგნების საზომი - ეს საკუთრივ ეპისტემოლოგიური ცნებაა? საგნებში - მხოლოდ მატერიალური ნივთები, თუ შეგრძნება და შემეცნება მოიაზრება? ჰერმოგენე, რომელმაც ყოფა ილუზიამდე დაიყვანა, ჩანასახშივე კლავს ჭეშმარიტებას.
ერთადერთი, სარწმუნო, საპირისპირო მტკიცებულება მხოლოდ ისაა, რომლის ფორმულირებასაც ადამიანი თვითონ და თავისთვის ახდენს, ჭეშმარიტებასაც და სიცრუესაც რეალობად აქცევს. გავიხსენოთ, რომ ადამიანს, ვიქტორ ანრის ცნობილი აფორიზმის თანახმად, ძალუძს საგანთა სახელდება, სახელის წართმევა კი -არა; მას შეუძლია ენაში ცვლილებები შეიტანოს, მაგრამ არა ისე, როგორც მოესურვება.
პლატონი დიდი სიფრთხილით ეკიდება ჭეშმარიტი სახელწოდებების საკითხს და კრატილეს დასკვნებს, მართალია შენიღბულად, მაგრამ მაინც ემხრობა: საგნებს ის სახელები აქვს, რაც უნდა ერქვას (უტყუარი თეორია, რომელიც პოსტულატის სახით ჩამოყალიბდა), და არა ის, რაც ადამიანს მოესურვება (არამდგრადი დასკვნა, რომელიც ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში მხოლოდ ახლანდელზეა დამოკიდებული, რაც არ ითვალისწინებს უწინ წამოჭრილ სავარაუდო მოსაზრებებს).
ეს მტკიცებულება, რომანტიკული, შემდგომ კი დემაგოგიური, ამოსავალ წერტილად იქცა იმ ლათინელი პოეტებისა, რომელთა სათავეშიც ჰორაციუსი იდგა. სწორედ ეს მტკიცებულება იქცა ჩვენი უბედურებების სათავედ, საიდანაც გამოსავალი დღემდე ვერ ვიპოვეთ.
ჰორაციუსი ნაწარმოებში “პოეტური ხელოვნებისათვის” (70-72 ტაეპი) იმ ჩვეულებას უმღერის, რომელიც ენის ევოლუციის თანამდევია, თუმცა სარგებელი ყოველთვის როდი მოაქვს:
“ბევრი გარდასული სიტყვა კვლავ აღდგება ხოლმე,
ხოლო ის სიტყვა-თქმანი, ახლა რომ ღირსება-პატივშია,
დავიწყებას მიეცემა, თუ ეს მოისურვა ჩვეულებამ,
რომლის ხელთაა ძალა, სამართალი და მეტყველების წესი და რიგი.”
ეს სიტყვები საათის მექანიზმზე მომუშავე ასაფეთქებელს მოგვაგონებს; ერთი შეხედვით ავტორის კეთილი ზრახვების მიღმა გაცილებით უფრო სიღრმისეული დასკვნების გამოტანაც შეიძლება: ენას ქმნის ხალხი და ადამიანის გარდა არავის არ ძალუძს ენას ლოგიკური სახე მიანიჭოს. ჰორაციუსის ეს თამამი მტკიცებულება, თითქოს “ჩვეულება განკარგავს ჩვენი მეტყველების წესსა და რიგს,” მიზნად ისახავდა სარეველებისაგან იმ ჭეშმარიტი გზის გაწმენდას, რომელზე დამდგარი კაციც ენის თავისუფლებისათვის ჰაერში აფრიალებული დროშით, კვლავ ჯიუტად მონობას დასჯერდებოდა.
შესაძლოა, ჰორაციუსი, თავის მხრივ, მართალიც იყო, ამაზე უარს ვერ განვაცხადებთ და შესაძლოა, არც იყო მართალი, რაზეც თვალს ვერ დავხუჭავთ - მაშინ კრატილესა და ჰერმოგენესაც თავიანთი ადგილი უნდა მივუჩინოთ. კრატილეს მტკიცებულება სავსებით შეესაბამება ბუნებრივ ან ჩვეულებრივ ენას, რომელიც ერთსა და იმავე ისტორიულ და ფსიქოლოგიურ გზაზე მიმავალი მუდმივი გამოყენების პროდუქტია, ჰერმოგენეს აზრით კი ხელოვნური თუ სპეციალიზირებული ენა ან ჟარგონი შეიძლება განისაზღვროს, როგორც ლოგიკურ საფუძველზე აღმოცენებული მეტ-ნაკლებად ფორმალური შეთანხმების პროდუქტი, მოკლებული ისტორიულ და ფსიქოლოგიურ ტრადიციას. დღესდღეობით ჰერმოგენეს პოზიციის საუკეთესო გამოხატულებას ვიტგენშტაინის “ლოგიკურ-ფილოსოფიური ტრაქტატი” წარმოადგენს.
ამ მხრივ, ძნელია ვისაუბრო კრატილეს ანუ ბუნებრივი, ადამიანური თუ ჰერმოგენეს ხელოვნური ან ზეადამიანური ენის შესახებ. ცხადია, ჰორაციუსის მსგავსად, მეც პირველს - სიცოცხლისა და ლიტერატურის ენას ვამჯობინებდი, რომლისთვისაც უცხოა ყოველგვარი ტექნიკური გამიჯვნა და აკრძალვა. მაქს შელერს და ზოგადად, ყველა ფენომენოლოგს, კრატილეს ენა მხედველობაში აქვთ მაშინ, როდესაც საუბრობენ ენაზე, როგორც სიმპტომზე, მეხსიერებასა და გამოთქმაზე. ასევე კარლ ბიულერი ენის სამ ფუნქციას გამოყოფს: ეს არის სიმპტომი, სიგნალი, სიმბოლო.
ზედმეტად მეჩვენება ვთქვა, რომ ჰერმოგენეს ენა თავის ხელოვნურ წარმომავლობას აღიარებს, კრატილესი კი - იმ უცხო ნიადაგს ვერ ეთვისება, სადაც მისი გამჭვირვალე სული საფრთხეშია.
სარისკოა დავუშვათ ის აზრი, რომ ბუნებრივი, კრატილეს ენა მარჯვე დროისა და ხალხის მაგიური ურთიერთკავშირის ნაყოფია. არა, ხალხი არ ქმნის ენას, სამაგიეროდ, მისი ხასიათის განმსაზღვრელია. ზემოხსენებულის გასამართლებლად შეიძლება ითქვას, რომ ხალხი, გარკვეულწილად, ენის საიდუმლოს ხსნის, საგნის სახელწოდებების ამოცნობას ლამობს, თუმცა შეუძლია ენას უორგულოს და ის გადააგვაროს კიდეც. რომ არა ერისათვის დაგებული მახეები, რომლის შესახებ ცოტა ხნის წინ ვისაუბრეთ, ყველაფერი გაცილებით მარტივი და სწორი იქნებოდა.
თუმცა ის სიმართლის მარცვალი, რომელიც ენის სიღრმეშია დამალული არც ჩემთვისაა ხელმისაწვდომი, არც არავისთვის და არავის არ ძალუძს რაიმე შეცვალოს.
კრატილეს ენა, ფერდინანდ დე სოსიურის ენა, სტრუქტურა თუ სისტემა ხალხიდან კი არა, თავად ხალხშივე იბადება, მწერალთა წყალობით კი - ფორმასა და თვითმყოფადობას იძენს. უმრავლეს შემთხვევაში ის აკადემიის დადგენილი ნორმებით რეგულირდება. მეორეს მხრივ, ეს სამი შემადგენელი ნაწილი - ხალხი, მწერლები, აკადემიები ყოველთვის როდი ასრულებენ თავიანთ მოვალეობებს. ხშირად ისინი უცხო სფეროებშიც იჭრებიან. შეიძლება ითქვას, აკადემიებს, მწერლებს და ხალხს საკუთარი მოვალეობის შესრულება არ უყვართ და ამჯობინებენ, ყოველგვარი საფუძვლის გარეშე, სხვისი როლი გაითავისონ. შესაძლებელია, ამას კეთილი ზრახვით ჩადიან, მათი ყურადსაღები საგანი კი - თავის განსაზღვრებასა და გაგებას კარგავს.
რაც ყველაზე სავალალოა, ბოლოს ის საერთოდ დავიწყებას ეძლევა. დავიწყებას ეძლევა ენა - სიტყვა, რომელიც ყველაზე გამჭვირვალე უნდა იყოს. ოჰ, ეს მათემატიკური სიზუსტის იარაღი, ერთადერთი ფასეულობაც უსარგებლოდაა და თავს იჩენს უკიდურესად მწვავე ფორმით მიგელ დე უნამუნოს ნაწარმოებში “სიყვარული და პედაგოგიკა.”
 |
| ფრანცისკო ბაიეუ - El Olimpo batalla con los gigantes, 1764 |
დაბოლოს, გადამწყვეტი ფაქტორი, სახელმწიფო, რომელიც არც ხალხს, არც მწერალს და არც აკადემიას წარმოადგენს, სამაგიეროდ, საკუთარ პირობებს აყენებს და ყველაფერს საზღვრავს, ყოველგვარი საშუალებით ენის ფუნქციებში შეჭრას ცდილობს (მოხელეთა ჟარგონი, მთავრობის წევრთა სიტყვით გამოსვლა, ტელემაუწყებლობა და ა. შ) აკრძალვით კი არა, ურიგო მაგალითით ლამობს ქაოსი, უწესობა და გაუგებრობა შენიღბოს.
ხალხთა, ლიტერატორთა, აკადემიკოსთა თუ სახელმწიფო უწესობაზე პასუხი არავის მოეთხოვება. ამიტომაც ენა იმ გზით მიდის, საითკენაც მას გავლენიანი ძალები უბიძგებენ.
ხალხი, რომელსაც გაუთავებლად ჰორაციუსის ლექსებს უმეორებენ, თვლის, რომ ენა ჭეშმარიტად განვითარების გზას ადგას. ამიტომაც ცდილობს ენა ინტუიციურად ან ქვეცნობიერად გაჩენილი გრამატიკული კონსტრუქციებითა და გამოთქმებით კი არ გაამდიდროს, რაც გაცილებით ფასეული იქნებოდა, არამედ იმ უდიერი ფრაზებით, რომელიც უდროო დროს გაცნობიერებულად და გამიზნულად ებადება. მწერლები (იშვიათი გამონაკლისის გარდა) გარემოსათვის დამახასიათებელ დეფექტებს ითავისებენ და ენას ისეთი ჩახლართული გამოთქმებით ამდიდრებენ, რაც ენის სულიერი სამყაროსათვის უცხოა.
აკადემიების პრობლემა ორჭოფობაშია: ისინი კონსერვატორულნი არიან და ეშინიათ, სწორედ ეს არ წამოაყვედრონ.
დროთა განმავლობაში ჰერმოგენესეული ენა სულ უფრო მეტად კრატილეს ენას გაუთავისდა, ცოცხალ, ბუნებრივ ენას კი - განადგურება და ხელოვნურით შეცვლა დაემუქრა.
როგორც უკვე აღვნიშნე, ეს საფრთხე გამოგონილი, უმიზეზოდ ჩართული, თუ უდროოდ აღმდგარი გაცოცხლებული ენითაა გამოწვეული.
სავსებით შესაძლებელია, გარკვეული პოლიტიკური მიზეზებიც იმალებოდეს იმპულსის მიღმა, რის გამოც ენის პრინციპები ისევ მტრული ძალების გათელვის საგანი ხდება. ვფიქრობ, საფრთხე უტოპიურ, შორეული მომავლის სარგებლიანობაზე გაცილებით დიდია. პურიტანი ნამდვილად არ ვარ, თუმცა უპირველესად გონიერებისაკენ მწერლებს ვუხმობ, ყველაზე ნაკლებად კი - აკადემიასა და სახელმწიფოს: თავიდან ავიცილოთ მოსალოდნელი ქაოსი. ენა განუწყვეტლივ ვითარდება, ნებისმიერი სისტემის საზღვრებს არღვევს, ჩვენ კი - მათ შემოფარგვლას ვლამობთ, უდავოდ, მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ენის ბუნებრივი საზღვრები უნდა შევცვალოთ, ასე თუ მოხდა, ჩვენ სრული, გაუგონარი მარცხი გველის.
ეს ღვთით მომადლებული ნიჭი, მოდით, ენის დაცვას მოვახმაროთ! ვიმეორებ - ენების დაცვას და მუდამ გვახსოვდეს, რომ ენის კანონებში ჩარევა, ანუ სულიერ ფასეულობათა ბუკვალურით შეცვლა, უსათუოდ იმ უსამართლობამდე მიგვიყვანს, რაც იმავდროულად უწესრიგობის საფუძველიც გახდება.
აზროვნება განუყოფლად უკავშირდება ენას. მეტიც, თავისუფლებაც, შესაძლოა, გარკვეულ ენობრივ და აზრობრივ ფორმებთან იყოს დაკავშირებული.
ერთობლიობაში კი ისინი სივრცეს ქმნიან, სადაც ის ზრახვები იყრის თავს, ერთის მხრივ, კაცობრიობის საზღვრების ძიებასა და გაფართოებას რომ ემსახურება, მეორეს მხრივ - ადამიანური სტატუსის უარყოფას. რაინდისა და ბრიყვის სულში თავისუფლება და აზროვნება თანაბრადაა ჩასახული. ეს განზოგადება იმისთვისაა საჭირო, რეალურად განსაზღვრო, თუ რას ნიშნავს - იაზროვნო და იყო თავისუფალი. ჩვენს ცნობიერებაში არსებული სიტყვა “აზროვნება” ადამიანისათვის “თავისუფლებაზე ფიქრს” ნიშნავს. სადაო გახდა ის საკითხი, რომ თავისუფლება ეს იყო კონკრეტული თუ მხოლოდ და მხოლოდ ადამიანის აზროვნების პროდუქტი. ერთმა ესპანელმა ფილოსოფოსმა აღნიშნა: ილუზია და თავისუფლების რეალური სახე ერთი და იგივეა; თუ ადამიანი არ არის თავისუფალი, შებოჭილია, რისი ახსნაც ფსიქოლოგიას, ბიოლოგიას, სოციოლოგიასა და ისტორიას სწადია, ის თავისდა უნებურად ამ ილუზორული, თუ უნივერსალური იდეის - თავისუფლების მატარებელია; ჩვენ თუ თავისუფლება გვწყურია, საკუთარ სამყაროსაც თავისუფალი ადამიანის მსოფლმხედველობით ვაგებთ. სწორედ ამ არქიტექტორული გეგმის საფუძველზეც ჩვენი საზოგადოების ურთულესი კარკასის აღმართვას, კაცობრიობის თავისუფლების საძირკველის ჩაყრას მეტ-ნაკლები წარმატებით ვცდილობდით და ამ პრინციპით ვაფასებდით, ვადიდებდით, ვკიცხავდით, უარვყოფდით და ვიღწვოდით.
თავისუფლების ზენიტი ხომ ის სულია, სადაც ჩვენი მორალური კოდექსი, პოლიტიკური პრინციპები და იურიდიული კანონებია თავმოყრილი.
ჩვენ ვიცით, რომ ვაზროვნებთ და ვაზროვნებთ იმიტომ, რომ თავისუფალნი ვართ. აზროვნებისა და თავისუფლების ურთიერთკავშირი თევზს მოგვაგონებს, რომელიც საკუთარ კუდს ებღაუჭება, უკეთ რომ ვთქვათ, საკუთარი კუდის დაჭერას ლამობს, რამეთუ თავისუფლება უშუალოდ ძიებაცაა და აზროვნების საარსებო პირობაც. აზროვნების მეშვეობით, ადამიანს სურვილისამებრ ძალუძს ბუნების კანონებს განერიდოს, ან გაითავისოს და დამორჩილდეს. სწორედ ამან მოუტანა წარმატება და პრესტიჟი იმ ქიმიკოსს, ფლოგისტონის თეორიის საზღვრებს რომ გასცდა. თუმცა აზროვნებაში აბსურდული სამეფოს მახლობლად ლოგიკის იმპერიაც არსებობს, რამეთუ ადამიანს მხოლოდ არსებულზე, შესაძლოზე როდი შესწევს ფიქრი. გონებას ძალუძს ზრახვები ათას ნაწილად გახლიჩოს და ისინი სულ სხვა ჭრილში გვიჩვენოს. ამგვარად, ემპირიულ პრინციპებზე დაყრდნობით, სამყაროს იმდენი რაციონალური ინტერპრეტაცია ექნება, რამდენიც თავისუფლად მოაზროვნეს მოესურვება.
თავისუფალი აზროვნება, ვიწრო გაგებით, ემპირიული სამყაროს ანტიპოდად რომ გვევლინება, თვითგამოხატულებას მითებში ჰპოვებს.
ამდენად, შეგეძლოს რაიმე შეთხზა - ადამიანური სტატუსის მესამე კომპონენტია (დანარჩენი ორი - აზროვნება და თავისუფლებაა); მითის წყალობით მცდარი აზრიც კი ჭეშმარიტების სახეს ღებულობს.
აზროვნების შემწეობით, ადამიანს ძალუძს სამყაროს შენიღბული ჭეშმარიტება აღმოაჩინოს, შეუძლია საკუთარი სამყაროც შექმნას, ყველაფერი ეს - მითის დამსახურებაა. ჭეშმარიტების, აზრის, თავისუფლებისა და მითის ურთიერთკავშირი საეჭვო და ერთობ ჟინიანია. ის სხვადასხვა მიმართულებით განტოტვილ ბნელ კორიდორს ჰგავს; ეს ის ლაბირინთია, საიდანაც გამოსავალი არ ჩანს. მხოლოდ მოსალოდნელი საფრთხე თუ შეაგულიანებს ადამიანს თავგადასავალი ეძიოს.
მითი და მეცნიერული ჭეშმარიტება არა მხოლოდ აზროვნების ფორმებია, არამედ სხვადასხვაგვარი მნიშვნელობების მატარებელიც. მათი დაპირისპირება შეუძლებელია, რამეთუ აბსოლუტურად განსხვავებულ კანონებსა და მეთოდებს ემორჩილება. მოდით, ადამიანის გათავისუფლებისათვის გამართული შერკინებისას, ლიტერატურის დროშას ნუ ავაფრიალებთ! მეტიც, მიმაჩნია, რომ ზღვარი უნდა გაივლოს ისეთ ლიტერატურასა და მეცნიერებას შორის, რომელიც ადამიანში, ერთის მხრივ, თავისუფლების ნებისმიერ იდეას კლავს და მეორეს მხრივ, იმედს არ ჩაახშობს.
ადამიანის თავისუფლებასა და ღირსებაზე აღმატებული ბრმა რწმენაც კი დასტურია ჩვენს მიერ წინგადადგმული ნაბიჯისა, მაგრამ ეს საკმარისი როდია. უნდა ვაღიაროთ, რომ მეცნიერება თავისუფლებას დანატრული ადამიანის დაცვის ნაცვლად, მას სულ სხვა მიმართულებას აძლევს. თავისუფლება და ნება - აი, ის, რასაც მეცნიერება უნდა ეყრდნობოდეს, რათა უტილიტარიზმი დაძლიოს. აქვე უნდა დავძინო, რომ ლიტერატურა და მეცნიერება ნაირგვარობის მიუხედავად, ვერ განსაზღვრავს, იზოლირებულად საკუთარი გავლენის სფეროებს, რასაც ორი მიზეზი აქვს: ეს არის ენის სტატუსი (აზროვნების მთავარი იარაღი) და საჭიროება - განარჩიო, განსაზღვრო ის, რაც ქებას და პირიქით, გაკიცხვას იმსახურებს.
ლიტერატურა შემოქმედ მექანიზმად მესახება, რომელიც იმ ორ მთავარ საყრდენს ეფუძნება, ფასეული ლიტერატორული ნაწარმოების ფრიად აუცილებელ ხერხემალს რომ ქმნის. პირველ რიგში, ეს არის ესთეტიკური საყრდენი, რომელიც მოითხოვს, თხრობა (პოემა, დრამა, კომედია) მინიმალურ სტანდარტს შეესაბამებოდეს, ანუ გამოირჩეოდეს იმ ფსევდოლიტერატურული სამყაროსაგან, რომლის შემოქმედებაც მკითხველის ემოციას არ შეეფერება. სოციალისტური რეალიზმიდან ურიცხვი ლიტერატურული ექსპერიმენტების ჩათვლით, ჩვენს წინაშეა ფსევდოლიტერატურა, რომელიც მოკლებულია ესთეტიურობას და ამავე დროს, უძლურია ფასეული ლიტერატურული ნაწარმოებები შექმნას.
ლიტერატურის მეორე საყრდენი - ეთიკაა, რომელიც ესთეტიკას ავსებს და უამრავი საერთო აქვს აზროვნებასა და თავისუფლებასთან. რა თქმა უნდა, ეთიკა და ესთეტიკა განსხვავებული ფასეულობების მატარებელია.
ლიტერატურულ ნაწარმოებს შეუძლია ესთეტიკითაც დაკმაყოფილდეს, რასაც ადასტურებს გამონათქვამი “ხელოვნება ხელოვნებისათვის,” და მეტიც, ესთეტიკას არც თუ იშვიათად, გაცილებით მეტი გულისყურით ეკიდებოდნენ, ვიდრე ეთიკას. ჩვენ ჯერ კიდევ ჰომეროსის პოემებისა და შუასაუკუნეების ეპოსს ვადიდებთ, თუმცა კარგა ხანია მიგვავიწყდა ფეოდალური ევროპისა და ძველბერძნული ქალაქების ზნეობრიობა. საკუთრივ “ხელოვნება ხელოვნებისათვის” საკმაოდ რთული საქმეა, რომელსაც გამუდმებით საფრთხე და ის სიყალბე ემუქრება, მის ჭეშმარიტ არსს ფასეულობას რომ უკარგავს.
ვფიქრობ, ეთიკა ის ელემენტია, რომელიც ნაწარმოებს ღირსეულ ადგილს მიუჩენს იმ ლიტერატურაში, მითის საფუძველზე რომ გაჩნდა. ვეცდები განვმარტო, რას ვგულისხმობ. ვინაიდან ლიტერატურული მითი თავისუფლების უტოპიური სურვილისა და ადამიანის აზროვნების ურთიერთკავშირის გამომხატველი საშუალებაა, არ შეიძლება ის მხოლოდ ეთიკას ეყრდნობოდეს. რამდენადაც მესმის, ლიტერატურულ ნაწარმოებში აღწერილია კავშირი ავტორის ეთიკურ შეხედულებასა და მის თავისუფალ იდეებს შორის. გასაგებია, რომ ყველაზე ჭკვიან და ჰარმონიულ მწერალსაც კი არ ძალუძს ადამიანური ბუნების საზღვრებს გასცდეს; ნებისმიერს შეიძლება უსინათლოდ დარჩენა დაემუქროს, მით უმეტეს მაშინ, როცა თავისუფლების სახელით სარგებლობს და საბედისწერო შეცდომებს უშვებს.
ესთეტიკური თავისებურებების ათვისება სახელმძღვანელოს სქემებით როდი შეიძლება. ამრიგად, ლიტერატურული მითი ეთიკასაც და ესთეტიკასაც ეფუძნება და მხოლოდ ასეთ შემთხვევაში არ უფრთხის არც მოდის ახირებულ ტენდენციებს, არც უსაფუძვლო ახსნა-განმარტებებს. კაცობრიობის ისტორია ცვალებადი და რთული გზით მიიწევს წინ, ამ მხრივ არც ესთეტიკას და ეთიკას გაუმართლა. არსებობენ ისეთი ლიტერატორები, რომლებიც თაობათა მაჯისცემას აჰყვნენ და საზოგადოებაში გამეფებული წყობილების გამოჩენილ წარმომადგენლებად იქცნენ, შემოქმედება კი - მათსავე ანარეკლად. სხვები, პირიქით, უმადურ, თავისუფლებისა და შემოქმედების უმძიმეს მოვალეობას იტვირთავენ და იმ გზას დაადგებიან, რომელსაც არსად არ მივყავართ. ეს არის ერთადერთი საშუალება, რომლის მეშვეობით ლიტერატურა საკუთარ მოვალეობას ასრულებს ანუ, უკეთ რომ ვთქვათ, ერთადერთი სწრაფვა, რომელსაც შეიძლება ჭეშმარიტი ლიტერატურა ეწოდოს. საზოგადოება მხოლოდ გენიოსების, წმინდანებისა და გმირების იმედად როდი უნდა დარჩეს.
თავისუფლების ძიების პროცესში მითი იმ უპირატესობებით სარგებლობს, შინაგანად დათრგუნული ლიტერატურული ნაწარმოებებისაგან რომ წარმოსდგება.
მითი არ საჭიროებს არანაირ კანონს, რომელმაც ის შესაძლოა შეზღუდოს, მოულოდნელობები და სიახლეები აღკვეთოს. აზროვნების სხვა გამოხატულებებისგან გასხვავებით, მითი თავს მოვალედ თვლის უტოპიის სახელით წარმოგვიდგეს. ამიტომაც პოლიტიკური ფილოსოფიის ტრაქტატების ძალზედ ფრთხილი ავტორები, ლიტერატურული ნაწარმოების ნიღაბს ამოფარებულნი, უტოპიურ აზრებს მალავდნენ, ხოლო საზოგადოებას მათ აღსაქმელად დრო ესაჭიროებოდა. მითს ძალუძს ნებისმიერი სახის უტოპია ასახოს, რამეთუ თავადაც უტოპიაზეა დაფუძნებული.
ლიტერატურის უპირატესობა მხოლოდ უტოპიური მტკიცებულებებით როდი შემოიფარგლება. თხრობის შინაგანი პლასტიკა, სიუჟეტის ტრანსფორმირების შესაძლებლობა, პერსონაჟები და მოვლენები - ის მაგიური ბრძმედია, რომლის საფუძველზეც მთელი რიგი ნაწარმოებების სახელოსნო, ან თუ გნებავთ, ადამიანის ყოფა-ქცევის საექსპერიმენტო ლაბორატორია იქმნება.
მითი, რა თქმა უნდა, უტოპიით არ შემოიფარგლება.
მას ასევე შეუძლია გულმოდგინედ გაანალიზოს საკუთარი ზრახვები (ჩაფიქრებული პროგნოზიდან დაწყებული ყველაზე დაუჯერებელი აბსურდით დამთავრებული), შემოქმედების შედეგები.
ლიტერატურა, როგორც ექსპერიმენტალური ლაბორატორია, არაერთხელ შეასრულებს მნიშვნელოვან როლს სამეცნიერო-ფანტასტიკურ ნაწარმოებებში, იმ მომავალი ეპოქების გაშუქებისას, რომელშიც თავად ჩვენ მოგვიწია ცხოვრება. კრიტიკა მოწადინებულია აღტაცებით შეეგებოს იმ მწერლებს, რომლებიც საკუთარ შემოქმედებაში კაცობრიობის განვითარების გზებს წინასწარმეტყველებენ. მითის, როგორც ექსპერიმენტალური ბრძმედის, დანიშნულება არა ტექნიკური წინსვლის ზუსტი დეტალების აღწერაა, არამედ სამყაროს მრავალრიცხოვანი ასპექტის (აქტუალურის თუ მომავლის) ასახვაა. ეს ფაქტი თავისთავად წარმოადგენს ადამიანური დათმობის, ტრაგიკული ექსპერიმენტებისა და სიტუაციების ძიებას, რაც ააშკარავებს ორჭოფულ არჩევანს (იგულისხმება ის მოთხოვნილებები, რომელსაც მომავალი თუ თანამედროვე სამყარო ადამიანს უყენებს). სწორედ ეს აქცევს ლიტერატურის მხატვრულ ფრესკას ექსპერიმენტალურ ლაბორატორიად. ლიტერატურის, როგორც ადამიანთა ყოფა-ქცევის საექსპერიმენტო საშუალების, მნიშვნელობა ნაკლებადაა კავშირში წინასწარმეტყველებებთან, რამეთუ ადამიანის ყოფა-ქცევას, ამ სიტყვის ვიწრო გაგებით, წარსული, აწმყო და მომავალი გააჩნია. თუმცა ადამიანურ ბუნებას სხვა, შთამბეჭდავი ურყეობით გაჯერებული ასპექტებიც აქვს.
მათი წყალობით ჩვენ იმ ისტორიის ნაწილი გავხდით, რომელიც სრულიად სხვა დროს აღწერს. საუბარია იმ “უნივერსალურ ადამიანზე”, რომელსაც უდიდესი ჯილდო ხვდა წილად - შეექმნა ლიტერატურული მითი იმ ექსპერიმენტალურ სახელოსნოში, რომელიც არც საზღვრებს, არც სივრცეს და არც დროს ემორჩილება. დონ კიხოტი, ოტელო, დონ ჟუანი დასტურია იმისა, რომ ლიტერატურული მითი - ჭადრაკია, რომლის თამაშიც, ფიგურების განლაგების მიუხედავად, ხელახლად შეგიძლია.
სავსებით შესაძლებელია ვინმემ იფიქროს, რომ ვცდილობ თავისუფლებას განვერიდო, თავისუფლებას, რომელსაც ვიცავ. ავტორის უწყვეტი, მრავლისმეტყველი და ბუნდოვანი როლი რომ არა, ეს ასეც იქნებოდა. შეილოკის მაგია ვერ აღმოცენდებოდა გენიალური ბარდის გარეშე, რომელსაც გაცილებით ხანმოკლე არსებობა ხვდა წილად, ვიდრე მის გმირს, სიკვდილისაგან რომ იხსნა და სიცოცხლე უბოძა. რაღა უნდა ვთქვათ იმ უსახელო სასულიერო პირებსა და ხუგლარებზე, რომელთაგანაც მხოლოდ ნიჭიერების ნაყოფი შემოგვრჩა? დავივიწყოთ ისტორია და სოციოლოგია და გავიხსენოთ ავტორი - ის ჩვენს კეთილ მოგონებათა ნუსხაში მოხვედრას ნამდვილად იმსახურებს. უწინ, ახლა და მომავალშიც ნაწარმოები იყო და იქნება ავტორზე დამოკიდებული.
შეიძლება ითქვას, ავტორი იმ ეთიკური და ესთეტიკური წინასწარმეტყველებების, რაზეც უკვე ვისაუბრეთ, ერთადერთი წყაროა. ის არის საზოგადოებაში მიმდინარე პროცესების ფილტრი. ადამიანისა და საზოგადოების ურთიერთკავშირი, შესაძლოა, ყველაზე უკეთ გამოხატავდეს ადამიანის პარადოქსალურობას: ადამიანი ამაყობს თავისი ინდივიდუალურობით და ამასთან მჭიდრო კავშირშია კოლექტივთან, რომლის მიტოვებაც მისთვის სიგიჟის ტოლფასია. აქედან დასკვნა: ლიტერატურის საზღვრები ადამიანური ბუნების საზღვრებს კვეთს, ამ საზღვრებს მიღმა მხოლოდ ღმერთები და დემონები სახლობენ. ჩვენს აზროვნებას დემიურგების წარმოსახვაც ძალუძს, ამის დასტური ადამიანის მიერ შექმნილი რელიგიებია. ლიტერატურული მითის შემქმნელი ადამიანი დემიურგების არსებობას ამტკიცებს. ჩვენ ჰომეროსის შემდგომაც არ შეგვიწყვეტია შემოქმედება.
მაგრამ ვერც ეს შეცვლის ადამიანურ ბუნებას, ვერ ჩააქრობს თავისუფლების მბჟუტავ ალს იმ მონის გულში, რომელსაც შეიძლება მორჩილება აიძულოთ, მაგრამ სიყვარული კი არა, შეიძლება სიკვდილამდე აწამოთ, მაგრამ ჩანაფიქრს ვერ შეაცვლევინებთ.
უსინათლო და თავმომწონე რაციონალისტმა როცა განაახლა ბიბლიური ცდუნება: “ღმერთებივით იქნებით,”- მხედველობაში არ ჰქონია ის, რომ ადამიანი უკვე დიდი ხანია ამ გზას ადგას. არარაობა და სიამაყე, საუკუნეების მანძილზე რომ ისწრაფოდა ადამიანები “ღმერთებად ექცია,” გაცილებით უკეთეს შედეგამდე მიგვიყვანს: ძალისხმევა და წარმოსახვის უნარი დაეხმარება მათ ადამიანებად იქცნენ და მე არ დავიღლები, სიამაყით გავიმეორო, რომ ნებისმიერ დროსა და გარემოებაში სწორედ ლიტერატურული მითი თამაშობს გადამწყვეტ როლს. სწორედ ის გვიჩვენებს, რომ თავისუფლებისაკენ მიმავალი გზა უსასრულოა.
თარგმნა - ნინო მესტვირიშვილმა
გამომცემლობა „ინტელექტი“, 2007წ.