ლაშა ბუღაძე - დიალოგი ცენზურაზე
ცენზურა და ფსიქოანალიზი
გიგა ზედანია: ფროიდი ამბობს, რომ არაცნობიერი არ იცნობს სიტყვას „არა“, ანუ უარყოფის მოდუსი არაცნობიერს არ აქვს. როდესაც პაციენტი გიყვება, მაგალითად, „სიზმარში ვნახე ქალი. არა, დედაჩემი არ იყო“, ფსიქოანალიზისთვის ეს ნიშნავს, რომ სწორედ დედა უნახავს სიზმარში და ეს „არა“ არის ცენზურის მცდელობა, არაცნობიერი მასალა უარყოს ნეგაციის ოპერაციით, მაგრამ რადგან არაცნობიერში ნეგაცია არ არის, ამიტომ პირდაპირ ამოდის დედის ხატი და ცენზურა ცდილობს ეს ხატი რამენაირად გაანეიტრალოს.
გიგა ზედანია: არსებობს თავისუფლება, აკრძალვა მოდის გარედან და ამ თავისუფლებას ხელს უშლის, და ის, რაც ჩვენ გვჭირდება, არის აკრძალვისგან გათავისუფლება. ეს არის თავისუფლების ძალიან ბუნებრივი, ბუნებითი, ნატურალისტური და გულუბრყვილო ცნება. სინამდვილეში ბევრად უფრო რთულად არის საქმე, იმიტომ, რომ აკრძალვა თვითონ ქმნის გარკვეული ტიპის თავისუფლებას: როგორც უშუალო შედეგს, მაგრამ ასევე ამ აკრძალვასთან ბრძოლაში გაჩენილ რეზულტატს. შესაბამისად, აკრძალვა არის არა მხოლოდ ნეგატიური რამ, არამედ პოზიტიურიც. ის რაღაცას აქმნევინებს ადამიანს.
გიგა ზედანია: როდესაც ფროიდმა დაიწყო წერა ცენზურაზე, აღმოაჩინა, რომ მის ერთ-ერთ საყვარელ ავტორს გაკეთებული ჰქონდა ასეთი ტიპის ჩანაწერი: თუ დავიწყებთ ყველაფრის ჩაწერას, რაც კი თავში მოგვივა, აღმოვაჩენთ, რომ საზოგადოებრივი აზრი ბევრად უფრო მძლავრი ცენზორია, ვიდრე ნებისმიერი პოლიტიკური ინსტანცია. ის ზეწოლა, რომელიც მოდის არა კონკრეტული ინსტიტუციიდან, არამედ შენი საკუთარი თავიდანვე, ანონიმურად, არის ბევრად უფრო მძლავრი, იმიტომ რომ მის წინააღმდეგ აზროვნება ბევრად უფრო რთულია. ანონიმურობა რას ნიშნავს? ანონიმურობა არ ამბობს - „შენ“. ანონიმურობა ამბობს „ხალხი ასე აკეთებს“, „ხალხს ეს მოსწონს“. როგორ გინდა თქვა, რომ ხალხს მოსწონს და შენ - არა? შესაბამისად, ანონიმური ზეწოლა ბევრად უფრო რთული გასაძლებია, ვიდრე კონკრეტული პოლიტიკური ინსტანციის ცენზურა. კონკრეტული პოლიტიკური ინსტანცია უბრალოდ არ გაძლევს უფლებას, ის აზრები გამოაქვეყნო, რომლებიც შენ დაწერე. ანუ აზრებმა პრივატული სივრცე უკვე გადალახეს, მაგრამ საჯარო სივრცეში მათ გავრცელებას ეშლება ხელი. ამის საპირისპიროდ, საზოგადოებრივი აზრის გამო შენ იდეას შეიძლება არც კი მისცე შანსი, რომ დაიბადოს.
ცენზურა ანტიკურობაში
რისმაგ გორდეზიანი: ანტიკურ ათენში გამკონტროლებელი შეიძლებოდა ყოფილიყო საზოგადოება, რელიგიური წრეები და გარკვეული მომენტიდან თავად სახელმწიფოც. ჩვენ ანტიკურ სამყაროში, საბერძნეთში არ გვაქვს ე.წ. აკრძალული წიგნების იმგვარი ნუსხა, როგორიც საუკუნეების შემდგომ კათოლიკურმა ეკლესიამ შემოიღო. თუმცა, არსებობდა სხვა სახის კონტროლი. მაგალითად, ურწმუნოებისთვის, ე.წ. ასებიისთვის, შეიძლებოდა ძალიან მკაცრად დასჯილიყო ადამიანი.
რისმაგ გორდეზიანი: სოკრატეს ფორმულა - ვიცი, რომ არაფერი არ ვიცი. ეს რას ნიშნავს? ეს ნიშნავს იმას, რომ მე ვიმყოფები არაჭეშმარიტი და ჭეშმარიტი ცოდნის ზღვარზე, ვიცი, რომ რაც ვიცი, ეს არაფერი არ არის, მაგრამ წინ არის ის, რაც უნდა შევისწავლო და სადაც უნდა აღმოვაჩინო ჭეშმარიტება. სწორედ ამიტომ სოკრატეც სახიფათო იყო სახელმწიფოსთვის, იმიტომ, რომ საკმარისია მყიფე ფსიქიკის მქონე ადამიანებს, რომლებიც ყოველდღე ცხოვრების გაუმჯობესებას ელიან, რომელთაც ბედისწერამ უმუხთლა და რომელნიც რაღაცის იმედით არიან, საერთოდ მოუსპო რწმენა, უთხრა, რომ შენი ღმერთები, საერთოდ ყველაფერი, რასაც შენ აღიარებ, სისულელეა და შეეცდები ამაში დაარწმუნო ისინი, რასაკვირველია, ეს ადამიანები ამაზე უარს იტყვიან, მათ არ ენდომებათ ისეთი თავისუფლება, როდესაც არაფრის სწამთ, და არიან მინდობილი რაღაცა ჭეშმარიტების ძიების სტიქიას, ხოლო რა არის ეს ჭეშმარიტება, არავინ იცის.
რისმაგ გორდეზიანი: როდესაც პლატონზე მსჯელობენ და პლატონს აცხადებენ ზოგჯერ პირველ კომუნისტადაც, ტოტალიტარიზმის ფუძემდებლადაც კი, ავიწყდებათ ერთი - პლატონის ცენზურა არის თეორიული ცენზურა. პლატონს თავისი პირადი საკითხავი წიგნებიდან არასდროს ამოუღია ჰომეროსი, მეტიც, აღტაცებული იყო ჰომეროსით, დადიოდა ბერძნულ თეატრში, ყველაფერს, რაც დაკავშრებულია ხელოვნებასთან, იღებდა. მაგრამ მან შექმნა თეორიული მოდელი, თუ როგორი უნდა იყოს სახელმწიფო. სწორედ იმ სახელმწიფოში დააწესა მან ცენზურა. რატომ? იმიტომ, რომ მისი დაკვირვებით, ადამიანების მთელი უბედურება იქიდან მოდის, რომ მოკვდავებს სულ ცვლილება უნდათ, სულ რაღაცისკენ მიისწრაფვიან, ყველა ადამიანს აქვს ის შეგრძნება, რომ მას მეტი ეკუთვნის და იმდენი არა აქვს. ამიტომ სახელმწიფომ უნდა დაარეგულიროს ეს. სახელმწიფოში უნდა შეიქმნას ისეთი ვითარება, რომ ყველა ადამიანმა თავისი ადგილი იცოდეს.
რისმაგ გორდეზიანი: ბერძნული სიბრძნე გვეუბნება - არაფერი გადაჭარბებით. აბსოლუტურ ცენზურასა და ცენზურისგან აბსოლუტურად განთავისუფლებას შორის ოქროს შუალედის მონახვა არის პოლიტიკოსების მთავარი საზრუნავი.
ცენზურა და საზოგადოება
გოგი გვახარია: საერთოდ - ეს არ არის ჩემი სიტყვები და მე ბევრი კულტუროლოგი დამეთანხმება ამაში - კულტურას ბევრი განიხილავს, როგორც ცენზურას. „უკულტურო ადამიანიო“, როდესაც ამბობენ, გულისხმობენ უცენზურო ადამიანს. აქედან გამომდინარე, კულტურის სამინისტრო თავისთავად ეს არის „ცენზურის სამინისტრო“, თუ შეიძლება ასე ითქვას. საქართველოში, დიახ, ეს არის კულტურა, როგორც ისტორია, როგორც საბჭოთა გამოცდილება, ეს არის გეოგრაფიული მდებარეობა, ბუნება, მიწა, რომელმაც თავის დროზე აღაფრთოვანა ბერძნები და მათ თქვეს, რომ ეს არის მიწა, სადაც ადამიანი არასოდეს დარჩება მშიერი, იმიტომ, რომ წაბლს მაინც შეჭამსო - ეს იმას ნიშნავს, რომ თუკი მე მეცოდინება, რომ მე არასდროს დავრჩები მშიერი, რადგან შემიძლია ვჭამო წაბლი, მაშინ მე ვიცხოვრებ იმ ნორმების მიხედვით, რომელიც ამ კულტურამ, ამ გეოგრაფიამ, ამ „წაბლმა“ დამიწესა. და ეს ტრადიცია, ჩემი აზრით, გრძელდება.
გოგი გვახარია: შეიძლება საბჭოთა წარსულის ხსოვნა უკეთესი ყოფილიყო იმისათვის, რომ ჩვენ არ მიგვეღო ასეთი რეაქციული თაობა. ერთია კომკავშირი და მეორეა თაობა, რომელმაც არ იცის, რა არის კომკავშირი. როდესაც თაობამ არ იცის, რა არის კომკავშირი, მაგრამ ეს კომკავშირული ვნება ძალიან დიდია, ის ეძებს „კომკავშირს“ სხვაგან. და ასეთი ინსტიტუტი, მისთვის საბედნიეროდ, არსებობს - ეს არის, მე მაინც ვიტყოდი, საპატრიარქო, და არა რელიგია - ძლიერი, მდიდარი, გავლენიანი, ავტორიტეტიანი ინსტიტუცია და ეს ავტორიტეტი მან მოიპოვა საბჭოთა კავშირის ნგრევის შემდეგ (თუმცა 90-იანებში მას არ ჰქონდა ასეთი ავტორიტეტი) და, როგორც თავის დროზე ბოლშევიკები ჩაენაცვლნენ, თუ შეიძლება ასე ითქვას, ეკლესიას, ამ შემთხვევაში ეკლესია ჩაენაცვლა ბოლშევიკურ იდეოლოგიას. ეს ახალგაზრდები, რომლებიც არ არიან თავისუფლები, ძალიან კარგად მოერგნენ ამ სიტუაციას, ანუ მათ მართლაც სჭირდებოდათ „რაზმის ხელმძღვანელი“.
ცენზურა და საბჭოთა საქართველო
გელა ჩარკვიანი: ცენზურა ყველგან იყო და ყველგან არის. ინლისშიც კი „ულისე“, მოგეხსენებათ, კარგა ხანი იკრძალებოდა, ხოლო ამერიკაში სასამართლოც გაიმართა ამ წიგნის გამო. მაგრამ ეს ჩვეულებრივი მოვლენა იყო და ამის გამო არავის კლავდნენ. საბჭოთა ცენზურა კი სულ სხვაგვარი იყო. მას აინტერესებდა არა მარტო აკრძალული ელემენტების ამოღება ტექსტიდან, არამედ მის ყურადღების ცენტრში ექცეოდა ავტორიც, ის, ვინც ეს ტექსტი დაწერა. ეს კი ნიშნავდა, რომ ამ ავტორს მიწებებოდა უამრავი იარლიყი - რომ იგი იყო ანტისაბჭოთა ელემენტი, ხალხის მტერი და ამას მოჰყვებოდა რეპრესიები. სხვათა შორის, ხშირად თავად ცენზორები ხდებოდნენ რეპრესიების მსხვერპლნი. მაგალითად, ერთ ცენზორს ტექსტის შემოწმებისას სიტყვაში „Сталинград” გამორჩა ასო „р“ და გამოვიდა „Сталингад“. ხომ წარმოგიდგენიათ, ამაზე რა მოხდებოდა? ჩვენ ახლა ვლაპარაკობთ წერილობით მასალაზე, მაგრამ რეპრესიები ხომ ყველა სფეროს მოიცავდა? იგივე ხდებოდა მუსიკაში, მხატვრობაში. საინტერესოა, რომ მხატვრობაში, იმ პერიოდში მიუღებელი იყო სხვა რამ, გარდა ნატურალისტური ხელოვნებისა. თუმცა, ეს არ ხდებოდა მხოლოდ საბჭოთა კავშირში - თქვენ იცით, რომ ნაცისტურ გერმანიაში გამოფენაც კი მოაწყვეს - „დეგენერაციული ხელოვნება“, სადაც საუკეთესო ნიმუშები იყო წარმოდგენილი, თუმცა ეს მაშინ მიუღებელი აღმოჩნდა ნაცისტური გერმანიისათვის. ასე რომ, პარალელების მონახვა შესაძლებელია, რადგან ტოტალიტარულ რეჟიმებს ყოველთვის თან ახლავს ასეთი რამ. სხვათა შორის, ზოგ ქვეყანაში დღემდეა შემორჩენილი მსგავსი შეზღუდვები. რაც შეეხება იდეოლოგიურ შეზღუდვებს საბჭოთა კავშირში, ეს იყო ფილოსოფიური შეზღუდვა: უნდა ყოფილიყო მატერიალისტური, არ უნდა ყოფილიყო იდეალისტური, უნდა ყოფილიყო ჰეგელიანური, ანუ დიალექტიკური, არ უნდა ყოფილიყო მეტაფიზიკური.
გელა ჩარკვიანი: შოსტაკოვიჩზე არ განხორციელებულა სერიოზული რეპრესიები, თუმცა ახმატოვა და ზოშჩენკო გარიცხეს მწერალთა კავშირიდან ჟდანოვის კრიტიკის შემდეგ. ალბათ, სტალინი გრძნობდა მაინც, რომ შოსტაკოვიჩი დიდი კომპოზიტორი იყო. აქ კიდევ მეორე მომენტი არსებობს, რასაც მე „მეურვეობას“ ვუწოდებდი. ანუ, პარტიამ უკეთ იცის, შენ რა უნდა გააკეთო. პარტიამ უკეთ იცის, როგორ მუსიკას უნდა უსმინო, როგორ მხატვრობას უნდა უყურო, რომელი ფილოსოფოსი უნდა იყოს შენთვის მისაღები და ა.შ. ეს მეურვეობის პრინციპი არის ყველაზე საშიში, იმიტომ, რომ ეს ადამიანები შენ გეუბნებიან - შენ არ იცი, მე ვიცი! და რადგან სტალინი საკმაოდ განათლებული კაცი იყო და მას შეეძლო ჰქონოდა საკუთარი აზრი ხელოვნებაზე, მან საკუთარი გემოვნება მოახვია თავს საბჭოთა კავშირს.
ლაშა ბუღაძე: ბატონო გელა, რამდენად მოეშვა იდეოლოგიური წნეხი სტალინის გარდაცვალების შემდეგ?
გელა ჩარკვიანი: ძნელი სათქმელია, მაგრამ ფაქტია, რომ რეპრესიები აღარ არის. თუმცა, შეგვიძლია გავიხსენოთ, მაგალითად პასტერნაკის შემთხვევა, ან გამოფენა რომელზეც ხრუშჩოვი მივიდა და ერთი ამბავი დააწია, მე მხედველობაში მაქვს თანამედროვე ხელოვნების გამოფენა, სადაც ხრუშჩოვმა გალანძღა მხატვრები და მოუწოდა „ნორმალურად“ ხატვისკენ. როდესაც სტალინი გარდაიცვალა, მე 14 წლის ვიყავი. მაშინ ჩვენ მოსკოვში ვცხოვრობდით. და უკვე 6-7 თვეში მუსიკა შეიცვალა. მელოდიაში გაჩნდა ჯაზის დისონანსები და ეს ჩვენთვის აბსოლუტური სიახლე იყო. სიახლე იმიტომ, რომ სრულიად მოწყვეტილები და იზოლირებულები ვიყავით მაშინ. ანუ, დამოკიდებულება მისიკის მიმართ შერბილდა. თუმცა, სხვანაირად ვერც იქნებოდა, იმიტომ, რომ ხრუშჩოვს, მოგეხსენებათ, არაფერი გაეგებოდა მუსიკისა. სტალინისთვის მუსიკა აუცილებლად უნდა ყოფილიყო ტონალური. რაიმე მცირე გადახრაც კი ატონალურობისკენ, დისონანსურობისკენ მისთვის მიუღებელი იყო. ხრუშჩოვი კი ამაში, რასაკვირველია, ვერ ერკვეოდა.
გელა ჩარკვიანი: სისტემას რომ შექმნი, შემდეგ ის ძალადობს თავად შენზე. სტალინს მართლა სწამდა, რომ მას ბედმა არგუნა დიდი იმპერიის ლიდერობა და ფიქრობდა, რომ მას შეეძლო მსოფლიოში კომუნიზმის დამყარება. და ეს გრძნობა გაუმყარა იმან, რომ მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ შეიქმნა სოციალისტური ბანაკი. ამხელა ტერიტორიაზე იყო კომუნიზმი განფენილი. არა იმ გაგებით, რომ ეს იყო იდეალური კომუნიზმი, მაგრამ იყო კომუნისტური წყობა. და, ბუნებრივია, მას გაუჩნდა აზრი, რომ მესამე მსოფლიო ომის შემთხვევაში, შესაძლოა, მთელი მსოფლიო მოეცვა კომუნიზმს. მე ეჭვი არ მეპარება, რომ იგი ასე ფიქრობდა, მაგრამ შეუშალა ხელი ატომურმა იარაღმა. ატომური იარაღის შექმნა ნიშნავდა მსოფლიოს რადიკალურ ცვლილებას. ატომური იარაღი რომ არ შექმნილიყო, დღეს სულ სხვაგვარი ვითარება იქნებოდა მსოფლიოში. ის მიხვდა, რომ მესამე მსოფლიო ომი ვეღარ მოხდებოდა.
რატომ ვერ იმუშავა „ცენზურამ რუსეთზე“ საქართველოში?
რატი ამაღლობელი: ცენზურა საბჭოთა მემკვიდრეობაა თანამედროვე სამყაროში (მე არ ვგულისხმობ აღმოსავლეთის ქვეყნების რელიგიურ ცენზურას) და ებრძოლო საბჭოთა მეთოდებით საბჭოთა კავშირს, არ გამოდის. რეალურად, ჩვენ 2008 წლის შემდეგ საბჭოთა მეთოდებით აგვიკრძალეს რუსეთთან ურთიერთობა. როდესაც შენ რუსულ ესტრადას ებრძვი იმიტომ, რომ მის უკან ბომბებს ხედავ, შენ მაინც უსუსური ხარ, რადგან მუსიკას ებრძვი. და რაც უფრო უხარისხო და უგემოვნოა ეს მუსიკა, მით უფრო უსუსური და კომიკური ხდები მასთან ბრძოლაში. უამრავი მაგალითი ვიცით, როდესაც სახელმწიფო ინსტიტუციები, კუდები, სოდები და ა.შ. დადიოდნენ და რესტორნებს ატერორებდნენ რუსული სიმღერების გამო. ამან მიგვიყვანა კომიკურ მდგომარეობამდე და ამან გამოაჩინა, რომ ჩვენს შორის ძალიან ცოტა სხვაობაა. ჩვენ ძალიან ვგავართ ერთმანეთს, უბრალოდ, ამ ქვეყნების ლიდერებს ერთმანეთი არ მოწონთ.
რატი ამაღლობელი: აი, რომ შევხედოთ, რა ხდება ევროპაში და რა ხდება საქართველოსა და რუსეთში უკანასკნელ წლებში. რუსეთში კლავენ ჟურნალისტებს, ჩვენთან ხდება 7 ნოემბერი, 26 მაისი, ადამიანების დარბევა, კომპრომატების ომი და ა.შ. შეიძლება მასშტაბებში ჩამოვრჩებით, მაგრამ დაახლოებით ერთი ტიპის ავტორიტარული და საზოგადოებრივი პრობლემები გაგვაჩნია. უკაცრავად ამ სიტყვისთვის, მაგრამ პოსტ-საბჭოთა ნეხვის სუნით ყარს ჩვენი პრობლემები. ამიტომ, აუცილებელია, რომ ჩვენი პოლიტიკური პარტნიორი იყოს ევროპა. შეუძლებელია, ისეთი პოლიტიკური კულტურის მქონე რუსეთი, როგორიც დღეს არის, იყოს შენი პოლიტიკური პარტნიორი. მიუხედავად იმისა, რომ რუსეთი დეკლარირებულად იყო არა ჩვენი პარტნიორი, არამედ მტერი, ბოლო 9 წლის მანძილზე ნაციონალური მოძრაობის ხელწერა, მისი მუზა ყოველთვის იყო რუსეთი. ეს გამოიხატა ტელევიზიებთან მიმართებაში, სასამართლოსთან მიმართებაში, მედიასთან მიმართებაში, ანუ პოლიტიკური კულტურა არ იყო ევროპული. ჩვენი პოლიტიკოსები, მართალია, ინგლისურს დასავლეთში სწავლობენ, მაგრამ პოლიტიკურ მართვას სწავლობენ რუსეთისგან. გაიხსენეთ პუტინის მოქმედება „НТВ“- სთან მიმართებაში, ბიზნესმენებთან მიმართებაში და შეადარეთ სააკაშვილის მოქმედებას პატარკაციშვილის წინააღმდეგ, „იმედის“ წინააღმდეგ და ა.შ. მიუხედავად იმისა, რომ ჩვენი პოლიტიკოსები ახალგაზრდად გამოიყურებოდნენ და მათი ლექსიკა იყო ევროპული, ლიბერალურ-დემოკრატიული ცნებებით გაჯერებული, მოქმედებები და მენეჯმენტი იყო სრულიად რუსული, უფრო სწორად, პოსტ-საბჭოთა.
უფლებათა ბილი და ცენზურა ამერიკაში
ნიკა რურუა: როდესაც „ულისეს“ ამბავი განიხილებოდა სასამართლოში, იქ დადგინდა სტანდარტი, რომელიც დღემდე არეგულირებს ცენზურის მოქმედებას. პრინციპი ამ სტანდარტისა მდგომარეობს იმაში, რომ თუ ხელოვნების ნიმუში, იქნება ეს ნახატი, ფოტო, სიმღერა (სხვათაშორის, ელ გორის ცოლმაც კი გაილაშქრა ზაპას სიმღერების წინააღმდეგ და მოაწყო მთელი კამპანია იმის მოთხოვნით, რომ ზაპას დისკები არ მიეყიდათ ბავშვებისათვის), თუ ლიტერატურული ტექსტი, არ ემსახურება მხოლოდ და მხოლოდ უხამს, ყოველგვარი აზრისგან დაცლილ მიზნებს, იგი შეიძლებოდა მიჩნეული ყოფილიყო ხელოვნების ნიმუშად და, შესაბამისად, ყველანაირი ცენზურისგან უნდა ყოფილიყო თავისუფალი.
ნიკა რურუა: ერთ-ერთი საინტერესო საქმე იყო დაკავშირებული ამერიკის დროშის დაწვასთან. ყოფილმა ვეტერანმა დაწვა დროშა საჯარო ადგილას, მეორე ადამიანმა კი დროშის ნამწვავები აიღო და დაკრძალა და ამით პატივი მიაგო მისი ქვეყნის სიმბოლოს. შემდგომ ადამიანთა ჯგუფმა უჩივლა ვეტერანს, რადგან მათ ჩათვალეს, რომ არ შეიძლებოდა სახელმწიფო სიმბოლიკის ხელყოფა. ეს საქმეც მივიდა უზენაეს სასამართლომდე და მან ეს ადამიანი გაამართლა. იურისტი ლუის ბრენდაისი ამბობდა ასეთ რამეს: ჩვენ დამფუძნებელმა მამებმა - ვინც კონსტიტუცია დაწერა და უფლებათა ბილი შექმნა - მიიჩნიეს, რომ სიტყვის თავისუფლება იმდენად მნიშვნელოვანი რამაა, რომ მისი შეზღუდვა ბევრად დიდი ბოროტება იქნებოდა, ვიდრე მისი წახალისება და არშეზღუდვა. დროშის დაწვის ეს აქტიც, მართალია, თითოეულ ჩვენგანს გულს გვტკენს, არის სიტყვის და თვითგამოხატვის თავისუფლების ნაწილი და ამან ჩვენ რაღაცაზე უნდა დაგვაფიქროს, რადგან ადამიანი, რომელიც დგამს ასეთ რადიკალურ ნაბიჯს - ანადგურებს იმას, რაც ამერიკას ასე ძალიან უყვარს - მიგვითითებს რაღაცაზე და ამით მას რაღაცის თქმა უნდა. ამიტომ ჩვენ არ შეგვიძლია ავუკრძალოთ მას ამის თქმა. იმიტომ, რომ დროშა, რომელიც მან დაწვა, სწორედ ამ უფლებებს ემსახურება.
დიპლომატია, ანუ თვითცენზურა
თორნიკე შარაშენიძე: ნაპოლეონს დიპლომატია, ფაქტობრივად, აღარ სჭირდებოდა - მან მთელი ევროპა დაიპყრო. თუმცა, საბოლოო ჯამში, სწორედ ამან დაღუპა, რადგანაც როდესაც შენ თვითცენზურა გეკარგება, მერე კარგავ ზომიერების შეგრძნებას, ზომიერება კი ყველაფერში მნიშვნელოვანია, მით უმეტეს პოლიტიკაში. ნაპოლეონის შემთხვევა ძალიან საინტერესოა იმიტომ, რომ ეს არის ადამიანი, რომელიც თავიდან პოლიტიკას უყურებს ძალიან ზომიერად და პრაგმატულად. ამავე დროს, ეს არის ადამიანი, რომელსაც არ უყვარს ადამიანებთან სასტიკი მოპყრობა, უყვარს მეცნიერების წახალისება, ფიქრობს პროგრესულ იდეებზე - ერთიანი ევროპა, ერთიანი კანონმდებლობა, ერთიანი ვალუტის იდეა, ამავე დროს ის არის გარკვეული გაგებით პოეტიც, რომელსაც იზიდავს ინდოეთი და ირანი და ფიქრობს, რომ ოდესღაც ის იქ დაჯდება მეფედ, ანუ რომანტიკულადაც უდგება პოლიტიკას. როდესაც ერთ ადამიანში იყრის თავს ამდენი თვისება და ეს უზარმაზარი გენიაა, რასაკვირველია, მას უჩნდება განცდა, რომ ყველაზე მაგარია და არავის ჭკუას არ დაეკითხება. და სწორედ ეს ღუპავს მას. მან იმდენად გაუსწრო თავის ეპოქას, არა მხოლოდ მე-19, ეჭვი მაქვს, რომ 21-ე საუკუნესაც თავისი აზროვნებით,რომ, ვფიქრობ, მსგავსი ადამიანი, ალბათ, აღარ დაიბადება. მან დაკარგა ზომიერების შეგრძნება, რაც არ დაემართა, სხვათაშორის, ბისმარკს. ბისმარკი ყოველთვის უწესებს საკუთარ თავს შეზღუდვებს და ამან, შესაძლოა, გადაარჩინა კიდეც იგი.
თორნიკე შარაშენიძე: სენტიმენტები აუცილებლად მუშაობს, იმიტომ, რომ დიპლომატია სხვა არაფერია, თუ არა ადამიანური ურთიერთობების გამოყენება შენი სახელმწიფოს ინტერესების გატარებისთვის. დიპლომატიაში ძალიან დიდი როლი ენიჭება ადამიანთა შორის ნდობას და ა.შ. სადღეისოდ ჩამოყალიბდა პარადიგმა, რომ დიპლომატი ტყუილს არ უნდა ამბობდეს, ეს მას ძალიან ამცირებს. რადგან, მოდი, ასე ვთქვათ, ადამიანი, რომელსაც წარმატების მიღწევისთვის სჭირდება ტყუილი და ინტრიგა, ნიჭიერი არ არის. ეს განსაკუთრებით ეხებოდა მეცხრამეტე საუკუნის დიპლომატიას. იმიტომ, რომ ამ ეპოქის დიპლომატები იყვნენ ყველაზე უფრო ნიჭიერი, გამორჩული და ღირსეული ადამიანები. სახელმწიფოები ძალიან კარგად ხვდებოდნენ, რომ შენი საგარეო პოლიტიკა უნდა ჩააბარო ადამიანს, რომელიც ყველაზე კარგად წარმოაჩენს შენი სახელმწიფოს კარგ თვისებებს. ანუ, ყველაზე კარგი ადამიანი უნდა იყოს შენი წარმომადგენელი დიპლომატიაში. საქართველოში კი ელჩად გაშვება გაციმბირების ტოლფასი იყო, რადგან არ იყო გათავისებული ელჩობის მნიშვნელობა. ერთი ძალიან საინტერესო მომენტია დიპლომატიური ურთიერთობებისა - როდესაც ბისმარკმა დაამარცხა საფრანგეთი პრუსია-საფრანგეთის ომში, მას მოლაპარაკებები ჰქონდა საფრანგეთის მაშინდელ პრემიერ-მინისტრთან, რომელიც ძალიან უყვარდა. ის მასზე ბევრად უფროსი იყო და ერთხელ მოლაპარაკებების დროს ჩასძინებია. ბისმარკი მისულა და პლედი მიუფარებია მისთვის. იგი ძალიან უთანაგრძნობდა მას და მათ ძალიან კარგი ადამიანური ურთიერთობები ჰქონდათ. ეს არის ის, რასაც ეფუძნება ცივილიზებული ევროპა და რამაც მოიყვანა იგი დღევანდელობამდე. ერთიანი თამაშის წესები, ურთიერთპატივისცემა და საბოლოო ჯამში მივიღეთ ევროკავშირი.
„ჯინსების თაობის“ პროტესტი
ლაშა ბუღაძე: რატომ იყო ასე დაუნდობელი საზოგადოება მათ მიმართ? მე წავიკითხავ რამდენიმე ამონარიდს 1984 წლის 25 აგვისტოს „ახალგაზრდა კომუნისტიდან“, სადაც საოცარი ცინიზმითაა აღწერილი სასამართლო პროცესი: „უყურებ ამ სახეებს და გაოცებული ხარ: ამ ადამიანებს თითქოს არც არაფერი განუცდიათ - არც „მეგობრების“ სიკვდილი, არც ფსიქოლოგიური ტრავმა, არც გასამართლების მტანჯველი მოლოდინი, თითქოს ცხრა თვის წინათ მათ არ მოეწყოთ ეს სისხლიანი ტრაგედია. თვალს ადევნებ პროცესს და გიჭირს დაიჯერო, რომ ყოველივე ეს ნამდვილად მოხდა, რომ შეიძლება ადამიანი ამ დონემდე დაეცეს, ასე დაკარგოს სახე, დაკარგოს ის, რისთვისაც საერთოდ უწოდეს ადამიანი - სიკეთე, გულისხმიერება, თვისტომთა თანადგომა; რომ აღარაფერი ვთქვათ - სამშობლოს სიყვარულზე, პატრიოტიზმზე“. იქვე: „არ არის რესპუბლიკაში კაცი, მომხდარი რომ გულთან ახლოს არ მიიტანოს. არ შეიძლება საზოგადოება არ ააღელვოს ქმედბამ, რომელიც მას ეხება, მით უმეტეს, რომელიც მის წინააღმდეგ არის მიმართული - ანტისაზოგადოებრივმა ქმედებამ. გავიხსენოთ, როგორ ააღელვა, შესძრა რესპუბლიკის მშრომელები საქართველოს კომპარტიის ცენტრალური კომიტეტის წერილმა აეროპორტში მომხდარი ტრაგედიის შესახებ. პარტიულ და კომკავშირულ კრებებზე, ათასობით წერილში ერთსულოვნად მოითხოვდნენ, მკაცრად დაესაჯათ დამნაშავენი, ყველაფერი გაეკეთებინათ, რომ აღარასოდეს განმეორდეს მსგავსი რამ“. სტატიის ავტორი თავის შეფასებას აძლევს თავად ამ აქციაში მონაწილეების მორალურ სახესაც: „რესტორნებსა და მეგობრების წვეულებებზე დამყოლ ქალიშვილებთან ერთად გამუდმებულ ქეიფებებში ფლანგავდნენ ცხოვრებას კახა და პაატა ივერიელები, ჰიპერტროფულად დიდ ყურადღებას უთმობდნენ სექსს“. სტატიის ანონიმური ავტორი მსჯავრდებულთა მშობლების მიმართაც გამოთქვამს პრეტენზიას: „გაოცებას იწვევს გ.კობახიძის დედის, როგორც მშობლის, გულგრილობა. მას არ შეიძლება არ შეენიშნა სვასტიკებით მოხატული თავისი ბინა, ტყვიით დაცხრილული კედლები. მაგრამ ვაი, რომ დროზე არ ატეხა განგაში, ვერ შეიგნო, რა უფსკრულისაკენ, მორალური დეგრადაციისაკენ უბიძგებდა შვილს თავისი პასიური პოზიციით“.
დათო ტურაშვილი: მართალია, საზოგადოება დაუნდობელი იყო მათ მიმართ, მაგრამ ეს არ არის მხოლოდ ქართული ფენომენი - ზოგადად, ეს არის ის, რაც დამონებულ ხალხს შეიძლება მოუვიდეს. ადამიანები, რომლებსაც სურთ, რომ მსგავსი ქმედებები საკუთარი კარიერული წინსვლისთვის გამოიყენონ, არაფერზე უკან არ იხევენ და არიან მაქსიმალურად დაუნდობელი მსგავსი გამოვლინებების მიმართ, რომ მმართველს, დამპყრობელს საკუთარი ერთგულება დაუმტკიცონ - მე ჩემიანს უფრო მკაცრად მოვექცევი, რომ შენ, დამპყრობელს, დაგანახო, რომ მე მას არ ვინდობ და შენი ერთგული ვარ. პირიქით, მე მის მიმართ განსაკუთრებულ სიმკაცრეს გამოვიჩენ, რომ შენ ეს დაინახო და დამიფასო სამომავლოდ. მაშინდელ საბჭოთა საქართველოს ხელისუფლებას ეს დაუფასდა კიდეც.
დათო ტურაშვილი: მე დაჟინებით შემიძლია ვთქვა, რომ ეს (დახვრეტა) არ იყო, როგორც შემდგომ თავს იმართლებდნენ, მოსკოვის მოთხოვნა. ეს ჩვენი ადგილობრივი ხელისუფლების მეტიჩრობა უფრო იყო - მათ მაშინ არნახული სისასტიკე გამოიჩინეს ამ ისტორიის მონაწილეების მიმართ. თუმცა, ამას თავისი ახსნა აქვს - როცა დომინანტი არის სხვა ეთნოსი და შენ იმ სახელმწიფოს ნაწილი ხარ, აუცილებლად ცდილობ, რომ რომის პაპზე მეტად კათოლიკე იყო, რომ შენ ეს დაგიფასდეს.
ცენზურა და აკადემიური სივრცე
ნოდარ ლადარია: საეკლესიო ცენზურა არასოდეს, მათ შორის დღესაც, არ უნდა გავიგოთ ისე, რომ არსებობს რაღაც ქრისტიანული მოძღვრება და ყველანი ერთდროულად ამოწმებენ ყველაფერს, რასაც საზოგადოება წარმოშობს, იმის მიხედვით, ეთანხმება ეს ამ მოძღვრებას თუ არა. უამრავი რამ არის ქრისტიანულ მოძღვრებაში ისეთი, რაც საერთოდ არავის ახსოვს რომელიმე კონკრეტულ მომენტში. აი, მაგალითად, იტალიელი მწერალი უმბერტო ეკო ასეთ შეკითხვას სვამს თავის ერთ რომანში „ფუკოს ქანქარა“: ბოლოს და ბოლოს მითხარით, ვინ არიან ეს ქრისტიანები - ისინი, ვისაც ლომები ჭამდნენ კოლიზეუმში თუ ისინი, ვინც ერეტიკოსებს წვავდნენ კოცონზე? ამ აბსურდულ შეკითხვაზე, რომელსაც სვამს ერთ-ერთი პერსონაჟი, პასუხი არის - „ორივე“. ესენიც ქრისტიანები არიან და ისინიც, უბრალოდ, ისტორიული კონტექსტი იცვლება.
 |
| ვერონეზე - ნადიმი ლევის სახლში |
რელიგია და ცენზურა
გიორგი მაისურაძე: თუ საქართველოს კონკრეტულ მაგალითს ავიღებთ, თვითონ პოლიტიკოსებმა შეუწყვეს ხელი ეკლესიის გაძლიერებას. ეს პროცესი დაიწყო შევარდნაძის მმართველობიდან, ზუსტი თარიღიც კი შემიძლია დავასახელო, ეს იყო 1995 წელი, როდესაც შევარდნაძე, ფაქტობრივად პრეზიდენტად ეკურთხა სვეტიცხოვლის ტაძარში, რაც თავისთავად აბსურდია, რადგან პრეიზდენტის ინსტიტუცია გამორიცხავს კურთხევას და ლეგიტიმაციას ეკლესიის მხრიდან. ეს ძალზე სიმპტომატური მომენტი იყო. შემდგომში ეს უფრო განვითარდა და დაგვირგვინდა 2002 წელს საკონსტიტუციო შეთანხმებით, ე.წ. კონკორდატით. ამის მიზეზი მგონია ის, რომ ქართველმა პოლიტიკოსებმა, იმის დამოუკიდებლად, რომელ პოლიტიკურ მიმართულებას მიეკუთვნებოდნენ, ვერ შექმნეს ვერანაირი, დავარქვათ - პოლიტიკური იდეოლოგია, მსოფლმხედველობა და მათ სცადეს ეკლესიის გამოყენება იმ იდეოლოგიური ვაკუუმის შესავსებად, რომელიც საბჭოთა სისტემის დანგრევის შემდეგ გაჩნდა. გარდა ამისა, თვითონ ეკლესიამ და უშუალოდ ამჟამინდელმა პატრიარქმა ძალიან კარგად გამოიყენა არსებული ვითარება და უკვე 1987 წლიდან მოყოლებული მან სცადა გამხდარიყო მეთაური, ჰეგემონი სწორედ აი, ამ ნაციონალური ნარატივის შექმნისა. და, ფაქტობრივად, ასეც მოხა. პოლიტიკოსები დღეს აზროვნებენ იმ სტერეოტიპებით, რომლებიც მათ ეკლესიამ შესთავაზა. გარდა ამისა, ეკლესიამ შეიწოვა ზუსტად ის ყველაზე ქმედითუნარიანი ლოზუნგები, რომლებიც თვითონ ამ პოლიტიკურ მოძრაობებში თუ წრეებში ჩნდებოდა. პირველი სიმპტომი, თარიღს თუ გავიხსენებთ, 1987 წელი იმიტომ მგონია, რომ ამ წელს ეკლესიამ წმინდანად შერაცხა ქართული სეკულარული პროექტის პირველი ავტორი ილია ჭავჭავაძე. ამით მან, ფაქტობრივად, მოახდინა სეკულარული სახელმწიფოს, სეკულარული სიმბოლიკის ოკუპაცია - მან მონათლა ილია ჭავჭავაძე, გამოაცხადა იგი თავისიანად. ამ დროს ილია ჭავჭავაძე იყო ის, ვინც ეკლესიას წაართვა დომინანტი ფუნქცია ქართულ ეროვნულ ცნობიერებაში.
გიორგი მაისურაძე: ილია ჭავჭავაძის მთავარი დამსახურება და მისი სეკულარული პროექტის მთავარი ასპექტიც სწორედ ის იყო, რომ ქართველი არ არის მხოლოდ მართლმადიდებელი. ქართველი არის მაჰმადიანიც, ქართველი არის სომხური აღმსარებლობის მიმდევარიც, ქართველი არის კათოლიკეც, ებრაელიც და ა.შ. ეს იდეა პირველად მან შემოიტანა და დაუპირისპირა სწორედ იდენტობის იმ ფორმებს, რომელიც მანამდე არსებობდა და რომელსაც, ძირითადად, ორი ფაქტორი განსაზღვრავდა - მეფისადმი ლოიალობა და მართლმადიდებლობა. ამით მან მოახერხა პარადიგმის შეცვლა. და როდესაც ეკლესიამ მიითვისა ილია ჭავჭავაძე, ამით მან ერთგვარი საყრდენი ბოძი გამოაცალა ქართულ სეკულარულ იდეას.
გიორგი მაისურაძე: ვფიქრობ, კონფლიქტის მიზეზი ილია მეორესა და მიხეილ სააკაშვილს შორის იყო ეჭვიანობის მომენტი, რადგან მიხეილ სააკაშვილი შეეცადა ეკლესიისგან დამოუკიდებლად შეექმნა ნაციონალური იდეოლოგია, რომელიც უკვე აღარ ჯდებოდა იმ ჩარჩოებში, რომელსაც ეკლესია იძლეოდა. სხვა არავითარი კონფლიქტის საფუძველი მათ შორის არ ყოფილა იმიტომ, რომ ეკლესია არავის გაუძლიერებია ისე უმასშტაბოდ, როგორც ეს მიხეილ სააკაშვილმა გააკეთა. ხოლო ის შავი პიარი, რომელიც იმდროინდელმა ოპოზიციამ შეუქმნა სააკაშვილს, თითქოს ის იყო მასონურ-დასავლური შეთქმულებების წარმომადგენელი და ეკლესიის მტერი, თავისთავად არის სრული აბსურდი და სიდებილე. ეკლესია დღეს რომ ასეთი ძლიერია, იგი უნდა უმადლოდეს მიხეილ სააკაშვილს. მან აჩუქა მათ ჯიპები, გადაიყვანა სახელმწიფო დოტაციაზე, განუსაზღვრელი ოდენობის ქონება და ძალაუფლება ჩაუგდო ხელში. შევარდნაძეც კი არ იყო ასეთი ხშირი სტუმარი ეკლესიის და ღვთისმსახურების, როგორიც მიხეილ სააკაშვილი. შევარდნაძე არც ხელზე კოცნიდა პატრიარქს, გადაეხვეოდა ხოლმე „ბატონ ილიას“, „ჩვენ ამხანაგს“ და „უსპეტაკესს“ უწოდებდა. სრული საკრალიზაცია ხელისუფლების და პატრიარქთაყვანისმცემლობა, ეს სრულიად მიხეილ სააკაშვილის დამსახურებაა.
გიორგი მაისურაძე: ეკლესიამ დაიპყრო ის სივრცე, რომელიც ჩვენ მას დავუთმეთ - კულტურული სივრცე იქნება ეს, თუ საგანმანათლებლო იმიტომ, რომ საქართველოში იმ ადამიანებმა, იმ ინსტიტუციებმა, რომლებიც იყვნენ პასუხისმგებელნი განათლებაზე, კულტურაზე, არაფერი გააკეთეს. ისინი გადაიქცნენ უსაქმურებად და არაფრის მაქნისებად. მათ პირდაპირ ლანგარზე მიართვეს ეკლესიას ეს სფერო.
ცენზურა „სხვაზე“
მალხაზ სონღულაშვილი: სამწუხაროდ, დღეს ნარატივი არის ასეთი - რომ ეს არის ქართველთა სახელმწიფო, სადაც ნამდვილი ქართველი არის ის, ვინც სისხლით არის ქართველი და რელიგიით არის მართლმადიდებელი. ყველანაირი სხვა კომბინაცია მიუღებელია. თუკი ეს ნარატივი არ გაფართოვდა, ვერც სხვა ეროვნების ადამიანი, ვერც სხვა რელიგიური მრწამსის ადამიანი, ვერც ლგბტ თემის წარმომადგენელი ამ საზოგადოების სრულფასოვან წევრად ვერ იგრძნობს თავს. [...] მთავარი პრობლემა, ისევ ვიმეორებ, ჩვენი ეროვნული ნარატივის ფეოდალური ხასიათია.
მალხაზ სონღულაშვილი: ჩვენს საზოგადოებას შეგნებულად ამყოფებენ ინფორმაციულ ვაკუუმში. არავინ იცის, როგორი ცხოვრებით ცხოვრობს ქართველ მუსლიმთა თემი, რადგან ეს ნაციონალური ნარატივის ნაწილი არ არის. არავინ იცის, როგორ ცხოვრობს წალკაში სომეხი ან ბერძენი, რადგან მათთვის არ არის ნაციონალურ ნარატივში ადგილი.
მალხაზ სონღულაშვილი: საბჭოთა კავშირის ნგრევის შემდეგ რელიგია გახდა ძალიან პოპულარული. საბჭოთა იდეოლოგია ჩაანაცვლა რელიგიამ: საქართველოში ქრისტიანობამ, აზერბაიჯანში ისლამმა და ა.შ. იმის გამო, რომ მოთხოვნა „რელიგიურ პროდუქტზე“ იყო ძალიან მაღალი, ხოლო ამ პროდუქტის მიმწოდებელთა რაოდენობა ძალიან მცირე, მოხდა ამ პროდუქტის მიმწოდებელთა ხელდასმა ხელაღებით, საგანგებო განათლების, გაწვრთნის და რაც ქრისტიანობაში ყველაზე მნიშვნელოვანია, ფორმაციის გარეშე. არ შეიძლება, რომ დღეს მოვიდეს გულწრფელი ადამიანი, რომელსაც სურს, რომ მღვდელი გახდეს, ხვალ ანაფორა ჩააცვა და ზეგ გაუშვა მრევლში. აქ ადამიანის ფსიქოლოგიასთან გვაქვს საქმე. როგორც კი ადამიანი გადაიცვამს ანაფორას, იგი მაშინვე ხდება ექსპერტი ყველა დარგში: განათლებაში, ასტრონომიაში, ბიბლიისმცოდნეობაში, ბიოლოგიაში, ევოლუციაში, გინეკოლოგიაში და ა.შ. მოხდა ისე, რომ ანაფორა მოირგეს გაუნათლებელმა ადამიანებმა. ვიდრე განათლება არ გახდება პრიორიტეტული ეკლესიაში, ჩვენ ვერ შევძლებთ ისეთი სასულიერო პირის შეთავაზებას საზოგადოებისათვის, რომელიც ასწავლის, რა არის სინამდვილეში სიყვარული. ის, რაც ჩვენ აქ გვაქვს, არის, როგორც ზოგიერთი დასავლელი თეოლოგი უწოდებს, „ჭის ეფექტი“. ღვთისმსახური ჩაიხედავს ჭაში და ხედავს საკუთარ თავს: იგი არის გაბრაზებული, დაუცველობის გრძნობა აქვს იმიტომ, რომ არ აქვს განათლება, არ შეუძლია თეოლოგიური დიალოგი გამართოს მუსლიმებთან თუ სხვა ქრისტიანებთან, არ აქვს კულტურა და ფიქრობს, რომ ღმერთიც ისეთი არის, როგორიც თვითონ. და, შესაბამისად, ის ასეთ ღმერთს ქადაგებს. და შედეგიც ასეთი არის - ჩვენ ძალიან დავშორდით ღმერთს, სიყვარულის ღმერთს, პატიების ღმერთს. რელიგიური სივრცე დღეს საქართველოში არის შავი ჭაობი.
ცენზურა და არისტოფანე
ლაშა ბუღაძე: რა ბედი ეწია არისტოფანეს თანამედროვე მსოფლიოში? ცნობილია, რომ, მაგალითად, აშშ-ში 1930 და 1954 წელს მისი კომედიები აიკრძალა, 1943 წელს ნაცისტებმა აკრძალეს „ლისისტრატეს“ თეატრალური დადგმა ათენში, არაერთგვაროვანი იყო დამოკიდებულება მისი კომედიების მიმართ საბჭოთა კავშირში - ერთის მხრივ, ლუნაჩარსკი ამბობდა, რომ არისტოფანეს ადგილი პროლეტარულ თეატრშიაო, მეორეს მხრივ კი 1934 წელს მისი ტექსტები ამოღებული იქნა აკადემიის გამოცემიდან (თუმცა, შესაძლოა, ეს მთარგმნელის გამო მოხდა - პიოტროვსკი, რომელიც ხალხის მტრად იყო გამოცხადებული). რატომ ეშინიათ თანამედროვეებს არისტოფანესი?
ლევან ბერძენიშვილი: მართლაც, ძალიან საინტერესო ამბავი მოხდა. არსებობს ამერიკელი კონგრესმენის ბრძანება - „დააპატიმრეთ კომუნისტი ავტორი არისტოფანე“. არისტოფანე დღემდეა აკრძალული რიგ ქვეყნებში გასაგები მიზეზეის გამო - იგი პოლიტიკას შეეხო, სახელმწიფოს შეეხო და ეს გასაგებია. ერთი რამ მინდა ვთქვა, საბჭოთა კავშირში არისტოფანე თუ იდგმებოდა, იდგმებოდა „ფრინველები“. ერთხელ დაიდგა „ბაყაყები“. რასაკვირველია, ფილოლოგიური თვალსაზრისით „ბაყაყები“ მართლაც შედევრია, თან ჩვენთვის უფრო ახლოა იმიტომ, რომ ლიტერატურაზეა, მაგრამ მნიშვნელობის მხრივ ვერ მივა „მხედრებთან“, „აქარნელებთან“, „ღრუბლებთან“ და „კრაზანებთან“, რადგან აქ საუბარია ისეთ თემებზე, როგორიცაა სახელმწიფო და პოლიტიკა. რეალურად არისტოფანემ შექმნა ის, რაც არის დღევანდელი მედია, ჟურნალიზმი, ტელევიზია.
ლევან ბერძენიშვილი: არისტოფანე ხშირად იდგმება. საქართველოში არისტოფანემდე ვერ მივედით. რობერტ სტურუას უნდოდა დაედგა, მე გამომართვეს კიდეც თარგმანი. ეს იქნებოდა დიდი ბომბი იმ ხელისუფლების დროს, და საერთოდ ყველა ხელისუფლების დროს იმიტომ, რომ როგორც არ უნდა დადგა არისტოფანე, იგი ყოველთვის მიმართულია არსებული ხელისუფლების წინააღმდეგ. სხვანაირად ის არ იდგმება. [...] ვფიქრობ, რომ არისტოფანეს დროც დადგება საქართველოში, ეს მეტი თავისუფლების დრო იქნება, რასაკვირველია, დღეს ეს ძნელი წარმოსადგენია, თუმცა, ერთი სპექტაკლის დარბევას ხომ უნდა მოვესწროთ?
ცენზურა ირანულ ლიტერატურაში
ლაშა ბუღაძე: რამდენად მკაცრია დღეს ცენზურა ირანში?
გიორგი ლობჟანიძე: ცენზურა არსებობს და საკმაოდ მკაცრია. კანონის მიხედვით შეიძლება დაიბეჭდოს ყველაფერი, თუ ის არ ეწინააღმდეგება ისლამურ საფუძვლებს, თუმცა, შეიძლება აღმოჩნდეს, რომ ყველაფერი არის ისლამური საფუძვლების საწინააღმდეგო. ამიტომაც ცენზურა ძალიან ამორფულია. ვერავინ განსაზღვრავს კონკრეტულად რა შეიძლება დაიბეჭდოს და რა არ შეიძლება დაიბეჭდოს, რა ფილმი შეიძლება გავიდეს და რა არა, ყველაფერის არის, პრინციპში, ცენზორის კეთილ ნებაზე დამოკიდებული. [...] ყველაფერს განსაზღვრავს პირადი დამოკიდებულებები და თავად ცენზორი. ძალიან ჰგავს ამ მხრივ ირანის მდგომარეობა საბჭოთა კავშირს. ოღონდ, განსხვავებით საბჭოთა კავშირისგან, სადაც იყო კონკრეტული აკრძალვები, მაგალითად, კონკრეტულ მწერლებზე ან ფილმებზე, ირანში ეს არ არის. ირანში იბეჭდება ყველაფერი. მართალია, პროცესი უფლების მიღებისა ძალიან ხანგრძლივია, მაგრამ ბოლოს და ბოლოს მაინც ყველაფერი იბეჭდება. გამოდის უამრავი თარგმანი და უნდა ითქვას, რომ ძალიან მაღალი ხარისხისაც. თავად ირანული თანამედროვე ლიტერატურაც აქტიურად იბეჭდება. არ დარჩენილა ირანში პრობლემა, რომელიც თანამედროვე ლიტერატურაში გარკვეული კუთხით არ ასახულიყოს. ანუ ის, რომ რაიმე საკითხზე სურდეთ ლაპარაკი და ვერ ლაპარაკობდნენ, ასეთი რამ პრაქტიკულად არ შემხვედრია.
გიორგი ლობჟანიძე: ... უფრო საშიშია ე.წ. მრევლი, ვიდრე ის, თუ რას გეტყვის მღვდელი. და ეს იმიტომ, რომ მღვდელს რაღაცა აკავებს და არც ისეთ სისულელეს იტყვის, აი, მრევლი კი სულ სხვა ფენომენია - მას ჰგონია, რომ გამყარდა სარწმუნოებაში და ახლა უნდა ქულები ჩაიწეროს ვიღაცის თვალში.
ლაშა ბუღაძე: რაც შეეხება თანამედროვე ირანულ ლიტერატურას, ცნობილია, რომ თითქმის შეუძლებელია რომანში ეროტიკული სცენის აღწერა. თუ, მაგალითად, მწერალს უწერია „მათ ერთმანეთს აკოცეს და ის ღამე ერთად გაატარეს“, ეს ფრაზა ცენზორის მიერ გადაკეთებული იქნება ასე - „მათ ერთმანეთს თვალებში ჩახედეს და თქვეს, რომ სჯობდა დაეცადათ“. ერთ-ერთი ირანელი პუბლიცისტი ფარაი სარქუჯი წერს, რომ ეს ფრაზა „მათ ერთმანეთს თვალებში ჩახედეს და თქვეს, რომ სჯობდა დაეცადათ“ ერთგვარი კოდური სიტყვაა იმის აღსანიშნავად, რომ მათ ის ღამე ერთად გაატარეს.
პარტიული ლიტერატურა საბჭოთა საქართველოში
ლაშა ბაქრაძე: საბჭოთა წიგნსაცავებში არანორმალურად დიდი იყო რაოდენობა აკრძალული წიგნებისა. ანუ, თავისუფალი არჩევანი, პრინციპში, ადამიანს არ ჰქონდა. როდესაც პროპაგანდა ტოტალურია, რასაკვირველია, მას აქვს შედეგი. როდესაც ვლაპარაკობთ ტოტალიტარული რეჟიმების შესახებ, უნდა ვილაპარაკოთ იმ ადამიანებზე, რომლებმაც შექმნეს ეს რეჟიმები. და ეს არ არის მხოლოდ სტალინი. ეს ის მწერლებიც არიან, რომლებიც ერთგულად ემსახურებოდნენ რეჟიმს. თუმცა, ეს მათ ხშირად ვერ იხსნიდა სასჯელისგან და ბევრი მათგანი რეპრესირებული და დახვრეტილი იქნა კიდეც.
ლაშა ბუღაძე: ჩვენ გვახსოვს, როგორ გაილაშქრა კომუნისტურმა პარტიამ რუსთაველის, გურამიშვილის, ბარათაშვილის, ილიას, ვაჟას წინააღმდეგ: „ვეფხისტყაოსანი“ თავიდან ბოლომდე ფეოდალური არისტოკრატიის საგალობელს წარმოადგენს“, „ბარათაშვილი რომანტიკოსია, რომანტიკოსი წარმავალ, მომაკვდავ კლასის და არა აღმავლის“, „ი.ჭავჭავაძე იყო წარჩინებული თავადის შვილი, მემამულე და გლეხების მებატონე. იგი იყო მუშებისა და გლეხების ექსპლუატატორი. როგორც მწერალი, ი.ჭავჭავაძე იყო რეაქციონერი, მემამულეების ინტერესების უერთგულესი დამცველი, ფეოდალური საქართველოს მათაყვანებელი და მონარქისტი“. კიდევ მრავალი მაგალითის მოყვანაა შესაძლებელი. დაინტერესებულ მკითხველს შეუძლია ზემოთ ხსენებულ წიგნში - აკაკი ბაქრაძის „მწერლობის მოთვინიერება“ არაერთი მსგავსი მაგალითი ამოიკითხოს.
აკრძალული წიგნები (ჯეიმს ჯოისის „ულისე“)
1933 წელს ნიუ-იორკში გაიმართა სასამარტლო პროცესი „ამერიკის შეერთებული შტატები ერთი წიგნის, სახელად ულისე, წინააღმდეგ“. პროცესმა ერთ თვეს გასტანა - ზუსტად ამდენი დრო დასჭირდა ფედერალურ მოსამართლეს ჯონ უოლსს წიგნის წასაკითხად. თავის საბოლოო სიტყვაში მოსამართლემ თქვა: „ჯეიმს ჯოისის „ულისე“ შედევრია და იგი არ წარმოადგენს საშიშროებას შეერთებული შტატების მოქალაქეებისათვის“. წიგნი ამერიკაში დაუშვეს.
თემურ კობახიძე: მე მინდა ერთ საგულისხმო მომენტზე შევაჩერო თქვენი ყურადღება. კერძოდ, იმაზე, თუ რით დამთავრდა „ულისეს“ ეს ამერიკული ოდისეა. ის არ დამთავრებულა მოსამართლის ჯონ უოლსის ქება-დიდებით. საქმე ისაა, რომ პროკურორმა შეიტანა სარჩელი სააპელაციო სასამართლოში და უკვე სააპელაციო სასამართლომ, რომელიც შედგებოდა სამი მოსამართლისგან, გამოიტანა საბოლოო მსჯავრი, საბოლოო დადგენილება ორი ხმით ერთის წინააღმდეგ, რაც გაახმოვანა მსაჯულმა ჰენდმა. საინტერესოა, რომ ეს არის არა განაჩენი, არამედ ესეი, დაწერილი მხატვრული ნაწარმოების შესახებ. აი, რას ამბობს მსაჯული ჰენდი ჩემი სახელდახელო თარგმანის მიხედვით: „ხელოვნება ვერა გზით ვერ განვითარდება, თუ ის არ გადალახავს ტრადიციული ფორმების სიყვარულს. და ამ სფეროში წინსვლას ისე არაფერი უშლის ხელს, როგორც ახალი სამწერლო ტექნიკით ექსპერიმენტების შეზღუდვა. ლორდ ენდრიუს ასი წლის წინანდელი სულელური გადაწყვეტილება ბაირონის და საუთის ნაწარმოებების კანონგარეშე გამოცხადების შესახებ და ლორდ დერმანის თავმჯდომარეობით ნაფიც მსაჯულთა გადაწყვეტილება, რომ შელის დედოფალ-მეფის გამოქვეყნება ვითომც და ინკრიმინირებადი დანაშაულია, წარმოადგენენ გაფრთხილებას მათთვის, ვინც გადაწყვეტს განსაზღვროს ფარგლები, რომელბშიც მწერლებს შეუძლიათ საკუთარი თავის გამოხატვა. ჩვენ მიგვაჩნია, რომ „ულისე“ არის ორიგინალური და გულწრფელი დამოკიდებულებების წიგნი, რომელიც არანაირად არ ააღზევებს მრუშობას და, ამდენად, არ ექცევა კანონის მოქმედების ქვეშ, რაც შეიძლება ძალიან ბევრს არც მოეწონოს“. მთელი მითქმა-მოთქმა გამოიწვია მეცამეტე ეპიზოდის სრულაიდ უწყინარმა მომენტმა, სადაც სანაპიროზე ლეოპოლდ ბლუმი უყურებს გოგონას - გერტი მაკდონელს და მასტურბირებს. ამასობაში იქვე ეკლესიაში აღევლინება ღვთისმშობლის სადიდებელი ლოცვა, ხოლო შემდეგ ისმის ფოიერვერკის ხმა, რაც ასოცირდება ლეოპოლდ ბლუმის გულის ფეთქვასთან მასტურბაციის დროს. სწორედ ამ მომენტმა გააღიზიანა ყველაზე მეტად მკითხველი. [...] ცენზურამ ამ ტექსტზე ბრიტანეთში, ისევე, როგორც ავსტრალიაში, 1936 წლამდე გასტანა. 1941-1953 წლებში ეს ტექსტი ისევ აკრძალეს ავსტრალიაში, კანადამ კი 1949 წლამდე შეინარჩუნა ეს აკრძალვა. მის სამშობლოშიც, ირლანდიაშიც, იგი დიდი ხნის მანძილზე იყო იგნორირებული.
ლაშა ბუღაძე: ჯოისის „ულისეს“, როგორც ჩანს, მართლა საოცარი ბედი აქვს ცენზურის თვალსაზრისით - იგი სულ ახლახანს, 2010 წელს ისევ აკრძალეს - ამჯერად Apple-მა. მათ ამოიღეს ინტერნეტ სივრციდან „ულისეს“ მიხედვით შექმნილი კომიქსი და ეს იმით ახსნეს, რომ შიშველი სხეულის გამოსახულება მათი კომპანიისთვის მიუღებელია.
ცენზურა მხატვრობაში
1937 წელს ნაცისტურ გერმანიაში მოეწყო „დეგენერაციული ხელოვნების“ გამოფენა. გამოფენაზე წარმოდგენილი იყო ოსკარ კოკოშკას, კანდინსკის, მაქს ერნსტის, პაულ კლეეს და სხვათა ნამუშევრები. იმავე წელს ჰიტლერი იტყვის: „კუბიზმს, დადაიზმს, ფუტურიზმს, იმპრესიონიზმს არაფერი აქვს საერთო გერმანულ ნაციასთან“ და მათ შემოქმედებას დეგენერაციულს უწოდებს. 1962 წელს მოსკოვში ჩატარდა გამოფენა „ახალი რეალობა“, რომელზეც ასევე თანამედროვე ხელოვნების ნიმუშები იყო გამოფენილი, მათ შორის ერნსტ ნეიზვესტნის. გამოფენაზე დაპატიჟებულმა ხრუშჩოვმა მუშტი უქნია გამოფენის ორგანიზატორებს, იქ წარმოდგენილ ნამუშევრებზე კი თქვა: „ეს არის პედერასტია ხელოვნებაში!“
გია ბუღაძე: ყველა იმპერია ცდილობს რომის იმპერიას დაემსგავსოს. ამ ესთეტიკაში იჯდა ჰიტლერი და იგივეს ცდილობდა სტალინიც, სხვათაშორის. და მუსოლინიც. მე ვერ ვიტყვი, რომ მუსოლინიმ რამე ცუდი გაუკეთა რომს. ის, რომ ჩვენ დღეს შეგვიძლია ტევერედან პირდაპირ გავიდეთ და მივუახლოვდეთ სან პიეტროს, ეს მუსოლინის დამსახურებაა. ამის ნიშნები, ბუნებრივია, საბჭოთა კავშირშიც იყო. შესაძლოა ვიღაც არ დამეთანხმოს, მაგრამ სტალინმა პროფილი შეუქმნა მოსკოვს იმ მშენებლობებით, რომელიც ჩატარდა მაშინ მოსკოვში - იგივე ლომონოსოვის სახელობის უნივერსიტეტის მშენებლობა, სასტუმრო „უკრაინა“, მოსკოვის მეტრო - ტოტალიტარული ესთეტიკის გამოხატულებაა. რაც შეეხება ჰიტლერს და მის მიერ დატოვებულ არქიტექტურულ ქმნილებებს, მათ ბევრად უფრო „ცუდი“ ბედი ეწიათ, მათი უმეტესობა დაინგრა. ჰიტლერს გარკვეული ხედვა ჰქონდა - სიცხადე, სიზუსტე, მკაფიოობა კომპოზიციისა. ბორჯღალის ფორმაც კი გააზრებული ჰქონდა ჰიტლერს და არაფერი იყო შემთხვევითი. მართალია, იგი იბრძოდა კონსტრუქტივიზმის და კუბიზმის წინააღმდეგ, მაგრამ თავად იყენებდა კონსტრუქტივიზმის ელემენტებს, მინიმალისტურ ხერხებს. იგი ვერ მიაღწევდა ფორმების ასეთ სიზუსტეს, რომ არ ჰქონოდა ის გამოცდილება, რაც კონსტრუქტივიზმს მოჰყვა.
 |
| დავით კაკაბაძე - ზეიმი მთაში |
ლაშა ბუღაძე: თუმცა იმპრესიონიზმი აკრძალული იყო პოსტ-სტალინურ პერიოდში?
გია ბუღაძე: რასაკვირველია, პოსტ-სტალინურ პერიოდში ეს შეუძლებელი იყო. ამ პერიოდში ყავისფერი და ოქროსფერი, ოხრა, უმბრა უნდა ყოფილიყო წამყვანი ფერი პალიტრაზე. სხვათაშორის, ეს საღებავი ლენინგრადში მზადდებოდა და ამ საღებავს ე.წ. „უმბრა-ლენინგრადსკაიას“ ლენინგრადიდან აწვდიდნენ პიკასოს. ეს არის ძალიან მაგარი საღებავი, რომელიც კეთდება ჭაობის მასისგან, ეს ტორფია. პიკასოს ძალიან მოსწონდა ეს საღებავი. პიკასო, მოგეხსენებათ, ძალიან პრაქტიკული კაცი იყო და მე მაქვს ეჭვი, რომ შეიძლება კომუნისტური პარტიის წევრი იმიტომაც გახდა, რომ ეს უმბრა ჰქონოდა, რადგან ამ დონის საღებავი ძალიან დიდ ფირმებსაც კი არ ჰქონდათ. ეს არის ინტენსიური, გამჭვირვალე ყავისფერი. და ეს ფერი აუცილებლად უნდა ყოფილიყო პალიტრაზე.
გია ბუღაძე: იდეოლოგიური წნეხი ყველა ეპოქას ახასიათებს, მაგრამ ისეთი, როგორიც დღეს არის ზოგადად არტ-სამყაროში, წარმოუდგენელია. თუ ველასკესი მეფისთვის მუშაობდა, თუ პაპისთვის მუშაობდა მიქელანჯელო, თუ, ვთქვათ, გარკვეული ბურჟუაზიული წრისთვის მუშაობდა თუნდაც დეგა, დღეს გაურკვეველი არტ-დილერის ჭკუაზე და მისი ფინანსური წნეხის ქვეშ უწევთ ხელოვანებს მუშაობა. ამაზე დიდი ცენზურა წარმოუდგენელია. ეს არის ყველაზე მძიმე ცენზურა, სადაც არ ჩანს არანაირი კრიტერიუმი. ბაზრის ცენზურა ყველაზე დიქტატორული, ყველაზე მძიმე ცენზურაა, რომელშიც დღეს ჩვენ ვიმყოფებით, რომელიც ახრჩობს დღეს ყველას. ცნება „კულტურის პოლიტიკა“ ჩანაცვლდა „კულტურის ეკონომიკით“ და ესაა ძალიან მძიმე რამ.
ცენზურა თანამედროვე არტში
რამდენიმე წლის წინ ათენში გაიმართა გამოფენა სახელწოდებით Outlook. გამოფენაზე სხვა მრავალ მხატვართან და შემოქმედთან ერთად ბელგიელი მხატვრის ნახატიც იყო გამოფენილი. მხატვარს ჯვარი დაუხატავს, თუმცა არა ისე, როგორც ამას მორწმუნეები ისურვებდნენ. ნახატმა საზოგადოებაში ვნებათაღელვა გამოიწვია. ერთ-ერთმა დეპუტატმა მაშინდელი ოპოზიციური პარტიიდან კულტურის მინისტრს მიმართა მოთხოვნით, სასწრაფოდ ჩამოეხსნათ ბელგიელი მხატვრის ნახატი, რადგან იგი მოქალაქეებს რწმენას შეურაცხყოფდა. იმდენად დიდი იყო საზოგადოების პროტესტი, რომ მინისტრი იძულებული იყო, მოეთხოვა გამოფენის ორგანიზატორებისგან, ნახატი ჩამოეხსნათ. მსგავსი სიტუაცია შეიქმნა ახლო წარსულში ათენის ერთ-ერთ სხვა საგამოფენო დარბაზში. ცნობილმა ბერძენმა რეჟისორმა ევა სტეფანუმ ორმოცწამიანი რგოლი გაუშვა, სადაც კარის ჭუჭრუტანიდან ჩანდა, როგორ მასტურბირებს ქალი ეროვნული ჰიმნის ფონზე. საზოგადოების აღშფოთება იმდენად დიდი იყო, რომ საქმეში სამართალდამცავები ჩაერიენ და მუზეუმის დირექტორს პოლიციის განყოფილებაში მოუწია ღამის გათენება. მას ბრალად წაუყენეს ეროვნული სიმბოლიკის შეურაცხყოფა. ვიდეო-რგოლი, ბუნებრივია, მაშინვე მოხსნეს გამოფენიდან, ჟურნალ-გაზეთები კი კიდევ დიდხანს ბჭობდნენ ცნობილი რეჟისორის „უგვანო“ საქციელზე.
ლაშა ბუღაძე: რობერტ მაპელტორპი, ფოტოგრაფი, უორჰოლის თანამედროვე, ქმნის სერიას შავი და თეთრი გეი-სექსუალობაზე. არაჩვეულებრივი ფოტოებია, თუმცა, არაერთხელ მოითხოვეს მისი ჩამოხსნა სხვადასხვა საგამოფენო დარბაზებიდან. ანდრეს სერანო, რომელმაც გააკეთა ინსტალაცია, ჯვარზე გაკრული ქრისტე მოათავსა ყვითელი ფერის სითხეში. ვერავინ გაიგებდა, რა იყო ის სითხე, თავად რომ არ ეთქვა, რომ ეს მისივე შარდია. რამდენჯერმე ეს ინსტალაცია დაუნგრიეს - ერთხელ ავსტრალიაში, რამდენჯერმე ამერიკაში. სხვადასხვანაირი კრიტიკა იყო, თუმცა, ერთ-ერთმა ხელოვნებათმცოდნე მონაზონმა თქვა, რომ ეს სწორედ ის არის, რაც ადამიანებმა ქრისტეს გავუკეთეთო და მოუწონა სერანოს კონცეფცია.
ხათუნა ხაბულიანი: ...რაც შეეხება ანდრეს სერანოს ეპატაჟურ ნამუშევარს, - ეს არის ფოტო, რომელზეც გამოსახულია მცირე ზომის პლასტმასის ჯვარცმა, რომელიც არტისტის შარდშია ჩაძირული. იქ პრობლემა ის იყო, რომ ეს ნამუშევარი იყიდა მუზეუმმა, რომელიც ფინანსდებოდა გადასახადებით, ანუ იყო საბიუჯეტო ინსტიტუცია და ამის გამო გააპროტესტა მოსახლეობამ, ანუ მათ არ მოეწონათ, როგორ იხარჯებოდა მათ მიერ გადახდილი გადასახადები. ეს ნამუშევარი კერძო გალერეას რომ ეყიდა, რასაკვირველია, მსგავსი პრობლემა არ იქნებოდა, თუმცა, რა თქმა უნდა, მოწინააღმდეგეები ეყოლებოდა. ეს ჩვეულებრივი პროცესია, ყველას არ შეიძლება ყველაფერი მოსწონდეს, მაგრამ თვითონ ამ ხელოვნების დახასიათებისას, დაწყებული 60-იანი წლებიდან, ბორის გროისი საუბრობს უკიდურესი მატერიალიზმის ეპოქის დასაწყისზე; როდესაც ინტერესი მატერიის, სხეულის მიმართ გახდა ძალიან მნიშვნელოვანი და განვითარდა პერფორმანსის ხელოვნება, საერთოდ, იმ პერიოდში შეიქმნა ყველაფერი, რასაც თანამედროვე არტი შეიძლება ვუწოდოთ.
ლაშა ბუღაძე: დღეს რა ვითარებაა საქართველოში?
ხათუნა ხაბულიანი: დღეს საბჭოთა იდეოლოგია ჩაანაცვლა რელიგიამ. მაგალითად, რამდენიმე ხნის წინ სამხატვრო აკადემიაში სტუდენტებმა ჩამოხიეს ნახატები, რადგან მათ ჩათვალეს, რომ ეს ნამუშევრები შეურაცხყოფას აყენებდნენ მათ რწმენას.
ლაშა ბუღაძე: და რა იყო ამ ნახატებზე გამოსახული?
ხათუნა ხაბულიანი: ეს იყო პენისი ეკლესიის გვირგვინით. შესაძლებელი იყო ეს ნამუშევარი სრულებითაც არ აღგექვა რელიგიურ ჭრილში.
წინამდებარე წიგნი წარმოადგენს რადიოგადაცემების ციკლის „დიალოგი ცენზურაზე“ ბეჭდურ ვერსიას. გადაცემები გადიოდა რადიო „შოკოლადის“ ეთერში 2013 წელს. პროექტი დაფინანსდა ფონდის „ღია საზოგადოება - საქართველო“ მიერ. პროექტის ავტორი და გადაცემების წამყვანია ლაშა ბუღაძე. გადაცემების აუდიოვერსიის მოსმენა შესაძლებელია რადიო „შოკოლადის“ ვებგვერდზე (www.shokoladi.ge)
ფონდი „ღია საზოგადოება - საქართველო“, 2014
პროგრამა „ლოგოსი“, 2014